Дженктен эвель ве дженктен сонъ да, озюнинъ бутюн истидадыны балалар тербиесине, балаларны окъутувгъа, шиириетке, оджалыкъкъа багъышлагъан намлы уйкен несиль шаирелеримизден бири Зейнеп Аббасованынъ дюнья юзю корьмекте олгъан бу ильки шиирлер джыйынтыгъы онынъ къызлары Улькер ве Севиль Лятиф-заделернинъ гъайрети иле амельге ашты. Китапкъа онынъ шиирлери ве поэмаларынен бирге, шаире акъкъында язылар да ер алдылар. Китап Зейнеп Аббасованынъ 105 йыллыгъына багъышлана.

ШАИРЕ, ОДЖА, ТЕРБИЕДЖИ

Кириш сёз ерине

Меним анам, Зейнеп Аббасова, Къырымнынъ меркези олгъан Акъмесджит шеэрининъ Токъал-Джами джамисининъ азбарында, 1906 сенеси Сеит-Аппаз Абдураман ве Сафие-Шерфе Хайбулла къорантасында дёртюнджи эвлят олып дюньягъа келе. Зейнеп даа къундакъта экенде, бабасы оле.

Яшлыгъындан Зейнеп-Шерфе пек зийрек бала олып осе. Маалле оджапчеси, Абибе оджапче, Зейнепчикни озь мектебине окъумагъа алып кете. О вакъыт Зейнеп беш бучукъ яшында экен. Къыскъа вакъыт ичинде Зейнепчик Къуран-ы Керимни окъумагъа огрене ве мааллесинде энъ саватлы къызлардан бири ола.

1914 сенеси. Дженк. Къырымтатарлар да аскерликке алыналар. Дженктен апайларына мектюплер язалар. Бу мектюплерни, эльбетте, маалле къадынлары окъутмагъа ве  оларгъа джевап яздырмагъа Зейнеп- шерфеге мураджаат этелер.

Мектюп арап уруфатынен языла, лякин зарфкъа (конвертке) адресини ресим кочюрген киби кирилицанен сызмакъ керек ола, чюнки Зейнеп о заман тек арап уруфатыны биле эди. Сонъра о, Истанбулдан кельген Райме-ханумнынъ дерслерини алар экен, тюрк тилини де пек тез менимсей. Тюркче яхшы анълай ве лаф эте.

Зейнеп Аббасова, озюнинъ сабыкъ талебеси Мустафа Катяровнен.

О йыллары Акъмесджитте Аювкъулакъ Абдураманнынъ эвинде 30 къадар къырымтатар къызлары ичюн Хайрие Джемиети тарафындан мектеп ачылгъаныны Зейнеп газетадан окъуп анълай ве анасы Сафие-Шерфе иле анда етип бара. Джевап менфий ола: «Ер къалмады», дейлер. Сафие-Шерфе, буюканам, исе: «Ер олмаса, биз эвимизден курьсю кетирирмиз», — дей.

Ойле этип, Зейнеп-Шерфе мектепке къатнап башлады, амма чокъ вакъыт ады джедвельден окъулмай.

Куньлернинъ биринде рус тили оджасы Эльза Густавовна Оприц, дерсте талебелерни къайд эткенде, экинджи олып «Аппаз Зейнеп» деп, онынъ адыны айта. Зейнеп-Шерфе къувангъанындан деръал еринден сычрап тура ве оджапчесининъ янына барып: «Очень хорошо, мой голубчик», – дей.

Бу мектепнинъ ады «Даруль-муаллимин» эди. Анамнынъ шу мектепни битиргени акъкъында весикъалары бар.

Бир кунь Истанбулда окъуп кельген Урмус оджанынъ дерсине талебелернинъ бильгилерини тешкермек макъсадынен Асан Сабри Айвазов келе. Айвазов Зейнепни тахтагъа чыкъартып, бойле аталар сёзлерини язмагъа теклиф эте:

Бош джеп кетирмез кейп. (Бош джеп кетирмез кейф).

Акъылсыз къапа мусибет япа. (Акъылсыз къафа мусибет япа).

Шиведе айтылгъан сёзлерни Зейнеп-Шерфе догъру яза ве макътав къазана.

Меним анам тек зекий дегиль де, батыр къыз экен.

Зейнеп-Шерфенинъ агъасы, дайым Ислям Аппаз, инкъиляп фаалиетине къошула. Женя Жигалина группасында ола, къолгъа тюше ве каторгагъа ёнетиледжекте къача. Ислям Акъмесджит апсханесинде яткъанда, 13 яшында Зейнеп-Шерфе оглюгининъ белине 2 дане револьвер ве 1 дане макъас къыстырып, корюшюв вакътында оларны агъасы Ислямгъа бере.

Ондан сонъ Зейнеп-Шерфе тюрк гемисининъ капитанынен сейлешип, агъасы Ислямны къайыкъкъа отуртып, ялыдан узакълашкъан гемиге ерлештире. Шай этип, Ислям Аппаз Истанбулгъа барып чыкъа.

1920 сенеси Зейнеп-Шерфе оксюз къала. Анасы Сафие-Шерфе холера хасталыгъындан вефат эте. (Бу вакъиа акъкъында  Зейнеп Аббасова икяе яза).

Сонъра Зейнеп-Шерфе Тотайкой педагогика техникумында окъуй. Озь бильгисини даа зияде арттыра.

О девирде Зейнеп-Шерфенинъ оджалары юксек медениетли ве намуслы инсанлар экенлер. Оларнынъ арасында Шевкъий Бекторе, Бекир Чобан-заде, Абибулла Одабаш, Асан Рефатов, Бекир Мустафаев ве башкъалары бар эди. Анам оларнынъ иджадынен якъындан таныш олып,  юксек медениет нумюнелерини озюне къабул эткен.

Адий мисаль, Шевкъий Бекторенинъ «Гуль» шиири:

Гульни ничюн север эр кес,

Мен де къокълайым бир нефес.

Анем де мени пек север.

Бир гуль киби, къокълар, север.

Бу севмеклер неден себеп?

Бу охшавлар неден аджеб?

А, мен бильдим, бильдим, иште,

Гульде, яхшы къокъума вар,

Менде яхшы окъума вар.

Яшлыгъынынъ энъ парлакъ хатырлавларындан бири — Москвагъа,   Усеин Боданинскийнинъ рехберлигинде бир группа яшларнен, Кой ходжалыгъы Сергисине баргъанларыдыр.

Сергиде Багъчасарайдаки Хансарайны тасвирлеген бир коше япылгъан, софраларда миллий емеклер, джезве, фильджанларда къаве. Зейнеп-Шерфе ве дигер къызлар,  миллий урбалар кийип,   софралар этрафында укюмет реберлерини сааньлер толу чибереклернен сыйлагъанлар ве «Къайтарма» ойнагъанлар. Бу эписи Усеин Боданинскийнинъ рехберлигинде япылгъан  эди.

(ФОТО 2). Зейнеп Аппаз Тотайкой педагогика.техникумында окъугъан вакътында.

(ФОТО 3). 3ейнеп Аппаз Тотайкой педагогика техникумынынъ мезунлары ве оджалары иле. Экинджи сырада солдан Зейнеп Аппаз. 1923 сенеси.

Анамнынъ хатырлавларындан.

Айше ханум Тайганская Ленинград хореография окъув юртыны битирип кельген сонъ, бизим педтехникум талебелерининъ арасындан энъ истидатлыларыны сечип алып, оларгъа «Къайтарма» ве «Эмир Джелял» киби миллий оюнларнынъ сырларыны огреткен ве рухларына синъдиргендир.

Зейнеп-Шерфе техникумда талебелер тарафындан чыкъарылгъан эльязма газета ве журналында озь шиир, икяе ве пьесаларыны дердж эте экен. Эдебият акъшамларында Зейнеп фааль иштирак эте, язгъан пьесаларынынъ сценарийлерини саналаштыра экен.

1922 сенеси Тотайкой техникумында эдебий акъшам ола. Санада Зейнеп Аппаз Бекир Чобан-заденинъ «Тувгъан тиль» шиирини гъурурнен, ифадели сеснен окъуяткъанда, залгъа Бекир Чобан-заде озю кирип келе. Бу биринджи танышув ола.

Зейнеп-Шерфе 19 яшында оджалыкъ фаалиетини башлай. Мидат Рефатов адына балалар эвинде мудирлик япа. Сонъра тербиеси агъыр балалар ичюн ачылгъан мектепнинъ мудири ола (бу мектеп шимдики Чехова сокъагъындаки 20-нджи эвде ерлешкен эди). Ондан гъайры  акъшамлары ликбез де алып бара экен.

Къайсы иште ишлемесин, эр япкъан ишине  иджатнен янаша, бар кучь-къуветини сарф эте. Зейнеп-Шерфеге ильхам келе. О, мектеп балалары ичюн байрамларгъа сценарийлер яза, эм озю де оларны саналаштыра.

Симферополь театросында Зейнеп Аппаз Сара Байкина иле къырымтатар тилинде биринджи кере «Аршын мал алан» пьесасында   Асие ролюни иджра эте. (Сара Байкина Гульчехра ролюни ойнай).

Зейнеп-Шерфе Аппаз 12-нджи ве 13-нджи мектеплерде оджалыкъ этти. О ве Амиде Аджиасан «I–II сыныфлар ичюн къырымтатар тили грамматикасы» дерслигининъ муэллифлеридир. Бу дерслик алты сене девамында дердж олунды.

20-нджи – 30-нджы сенелернинъ зиялылары бир-бирине буюк урьмет ве итибар беслей эдилер.

Эв китапханемизде «Илери» журналынынъ 100-нджи саны бар эди. Онда бир группа зиялыларнынъ ресми басылгъан. Экинджи сырада меним анам Зейнеп Аппаз. Онынъ янында Мамут Недим. «Илери» журналында анамнынъ эсерлери де дердж олуна эди.

1930-1931 сенелери Акъмесджитте кинорежиссёрлыкъ курсаларында Зейнеп Аппаз ве Эшреф Шемьи-заде берабер окъудылар. Бутюн курста тек  эки  талебеге  «аля» ишарети къоюла, бу да Эшреф ве Зейнепнинъ язгъан сценарийлерине. Оларны Москвагъа ёллайлар. Эшреф агъа кете, анам исе бала-чагъалы олгъаны себебинден барып оламай.

«Языджылар бирлиги»не теклиф этильгенде де,  о,  теклифни къабул эталмай. Бу девирде къайынагъасы шаир Абдулла Лятиф-заде де, догъмуш агъасы Ислям Аппаз да («Артек»нинъ мудир муавини)  апсханеде эдилер.

Зейнеп-Шерфе ве Эшреф агъа сенсиреп лакъырды эте эдилер. Олар бир-бирини яхшы анълай эдилер. Атта Эшреф агъа Москвада олюм тёшегинде яткъанда биле Зейнеп-Шерфеге мектюп мектюп язып озь дуйгъуларынен, тюшюнджелеринен пайлаша эди, байрамларда хайырламагъа унутмай  эди.

/Копии. Тексты поздравлений, написанных рукою самого Э. Шемьи-заде./

Дженкке къадар Зейнеп Аппаз  газета ве журналларда озь шиирлерини нешир эттире. («Яш къувет» газетасы, «Илери» журналы, «Къадынлар социализм ёлунда» журналы).

1940 сенеси Зейнеп-Шерфе Аппаз, оджалыкъны быракъмайып, Къырым пединститутынынъ факультети  къырымтатар тили болюгини гъыябий  битирди.

ФОТО 4. 1936 сенеси. Язлыкъ сессия. Учюнджи сырада солдан Къырым педагогика институтынынъ студенти Зейнеп Аппаз.

ФОТО 5. Симферополь, пединститут. 1936 сенеси. Тильшнас Ислямов гъиябий окъугъан студентлерге тильшнаслыкътан дерс бере.

Даа бир хатырлав

Зейнеп Кефе балалар эвинде  мудирлик япкъан вакъытта, Кефеге къадынларнынъ акъ-укъукълары ичюн курешкен Клара Цеткин келе ве Зейнепнен корюше. Клара Цеткиннинъ къадынларнынъ джемиеттеки ери ве вазифеси акъкъында атешин нуткъу Зейнепке пек тесир эте ве юрегине синъе.

Сонъра, Къапысхорда оджалыкъ эткен девирде, койнинъ халкъы не къадар озьгюн, гузель, самимий олгъаныны хатырлай эди.

Иште, Къапысхорда Тотай Аджихалильнинъ эвинде Зейнеп-Шерфенинъ биринджи эвляды (мен) дюньягъа келе. Эмджем, шаир Абдулла Лятиф-заде, адымны Улькер къойдыра.

О заманда талебелеринден бири, сонъра исе белли йырджы Сакине Налбандова (Решат Рефатовнынъ омюр аркъадашы) озь самимий хатырлавларыны «Йылдыз» журналында дердж эткен эди.

Зейнеп-Шерфе Амит Лятиф-заденен омюр къурып, татлы-муаббет яшады.

XIX асырнынъ отузынджы сенелери къорантамыз Акъмесджит шеэринде Абди Тёлев Челебининъ азбарында кирагъа эв тутып яшады. Бабам Амид Лятиф-заде, Зейнеп-Шерфенинъ омюр аркъадашы, «Крымгиз»де эдебият болюгининъ мудири, сонъра газеталарда, типографияда корректор олып чалышты.

Бизим эвимизге чокъ мусафир келе эди. Оларнынъ арасында даа бойдакъ Амди Алим, Раим Тынчеров бар эдилер. Бабам Раимге къырымтатар тилининъ  инджеликлерини огрете эди.

Композитор Ягъя агъа Шерфединов ве онынъ омюр аркъадашы Сафие Къырымтаева да, кемане ве даренен келип, мусафир ола эдилер.

Зейнеп-Шерфе санат инджеликлерини биле ве сезе эди, озю де пек дюльбер йырлай эди.

Оны радиокомитетке йырджы оларакъ бармасына бабам къаршы турды. Амма 1939 сенеси анам радиокомитетте диктор олып чалышты.

    Зейнеп-Шерфе къайсы ишке киришмесин, эр бирини буюк усталыкънен беджере эди.

   1941с., 22 июнь. Дженк…

    Бу дешетли  дженк Зейнепнинъ къорантасыны да еринден къозгъады. Оккупация деври. Къартбабам оджалыкъ эткен Едилер коюне кельдик. Эв ёкъ, эрзакъ ёкъ, якъарлыкъ — бинъбаш къорай.

    Зейнеп-Шерфени дёрт баланынъ къаари дегиль де, даа агъасы Ислям джандармериянынъ къолунда эди. Зейнеп хасталана, бир йыл плеврит хасталыгъынен чекишип ята.

    1944 сенеси майыс 18-де мал вагонларына халкъны отурткъанда, анам зорнен хасталыкътан сонъ аякъкъа тургъан эди. Бутюн халкъмызнынъ башына кельген фаджиа, Зейнеп-Шерфенинъ де фаджиасыдыр. Кучю огълу Серверчик ачлыкътан ольди.

    Озьбекистанда Зейнеп-Шерфе оджалыкъ фаалиетини девам этти. Фергана виляетининъ Къува къышлагъында эм мектепте оджа, ве эм де балалар эвинде тербиеджи олып чалышты. Оксюз къалгъан къырымтатар балаларыны башына джыйып, оларгъа ватан нагъмелерини огретти, оларны къорчалады, севди ве осьтюрди.

    Онынъ талебеси Бекир Муртазаев бойле яза: «Бизим тербиеджимиз Зейнеп Аббасова бизге «Унутманъыз чоджукъларым, Къырым бизим Ватандыр», деп Ватанымызгъа, миллетимизге севги ашлады.

    Зейнеп Аббасованынъ дерслери ве тербиевий ишлери энъ юксек севиеде олгъаны ичюн къач керелер «Аляджы оджа» намыны къазангъанды. «Маариф хызметчиси» унванына такъдим этильсе де, тасдыкъланмады, чюнки Зейнеп Аббасова къырымтатар эди.

    Лякин иджат эткен адамгъа сынъыр ёкъ. Сюргюнликте де Зейнеп Аббасова шиир яза. Онынъ шиирлери «Ленин байрагъы» ве сонъра «Йылдыз» журналында басыла. Лякин, нечюндир, эписи дегиль. Базы бир шахслар чешит себеплер тапып, шиирлерни дердж этмедилер.

    Зейнеп, эсасен, бала шиирлери яратты. Онынъ шиирлерининъ мевзусы кеништир. Лякин онынъ «Той» поэмасы, Алиме Абденнановагъа  ве Амет-Хан Султангъа  багъышлангъан поэмалары Ана-Ватангъа, халкъымызгъа садыкълыкъ, ана тилимизге, окъувгъа севги дуйгъуларыны ашлай.

    Зейнеп Аббасованынъ бир сыра бала шиирлерине бестекярларымыз музыка яздылар. Олар шимди йыр олып янъгъырайлар.

    1998 сенеси язда аначыгъым эбедий юкъугъа кетти. Лякин онынъ атешинден туташкъан отлар алевленип янмакъта.

    Дюньянынъ чокъ ерлеринде о окъуткъан, тербиелеген эвлятлары яшайлар ве Зейнеп Аббасованынъ иджадыны башкъаларгъа синъдирелер.

Раат олсын пак рухынъ, Анайчыгъым!

Эбедийдир бу юкъунъ, Анайчыгъым!

Омюр къайнай, токътамай, Анайчыгъым!

Балаларынъ къорчалай Сенинъ рухынъ.

Дайым Сеит-Ислям Аппаз огълунынъ такъдири акъкъында да бир къач сёз

Сеит-Ислям Аппаз 1930-джы сенелери «Артек» пионер лагери мудирининъ муавини олып чалыша. Оны бу иштен бир къач кере чыкъаралар ве кене ишке алалар. Лякин ахыр сонъы о девирде чокъ зиялылырамызгъа япылгъан зулумлар онынъ башына да тюше. Оны башта Ташкентке, сонъ Астрахангъа ве энъ сонъы Краснодаор улькесине сюргюн этелер. Анда о бербер олып чалышмагъа меджбур ола. Дженк арфесинде биз анамнен берабер барып онынънен корюкен эдик. Бу бизим онынънен сонъки корюшювимиз олды. Бильгенимизге коре, дженк башлангъанда онъа: «Ты считаешь, что обижен на советскую власть, незаслуженно наказан. Вот иди, и докажи, что ты предан родине – Советской», деп оны Акъмесджитке (Мусульман комитетине) гизли ишке ёллайлар. Анда Абдурефи деген адам оны танып, мына бывший коммунист деп, оны жандармериягъа теслим эте. Меним анам Зейнеп Аббасова къолында яш бала иле жандармериягъа барып, дайымны сораштыра. «А-а, санъа коммунист Ислям керекми? Тез джойыл мындан, артыкъ сенинъ озюнъни де къапармыз!» дейлер онъа. Иште, дайымыз бойле гестапо подвалларында ольдирильген олса керек. Амма къайда ве не вакъыт ольгени я да ольдирильгени белли дегиль.

Анамыз озюнинъ агъасы яни дайым Сеит-Ислям акъкъында сонъки хаберни КГБден алдыра, онъа дайымнынъ акълангъаныны яни реабилитирленгенини айталар.

                                             Улькер Лятиф-заде.

Тертип этиджиден.

Шаир, оджа, тербиеджи Зейнеп Аббасованынъ 53 йыл омюри бала тербиесине, окъувына, шиирлери вастасынен исе ватанперверликке багъышланды.

    Зейнеп Аббасованынъ  эки огълу ве учь къызы бар эди. Огълу Лейс Лятиф-заде ватангъа къайтув арекетинде иштирак этти. 60 яшында инфарктан кечинди. Къызларындан Улькер ханым Лятиф-заде даа якъында, 2011 сенеси ноябрь 12-де 85 яшында Акъмесджитте вефат этти. Экинджи къызы Севиль ханым Лятиф-заде 80 яшында, Акъмесджитте яшай.

ШИИРЛЕР

Кимнинъ бунлар

Бу сюрюльген къара ерлер,

Ешиль ве кенъ тогъайлыкъ,

Кимнинъ бунлар, богъдайлыкъ?

Эпси бизим колхознынъ,

Эпси бизим совхознынъ.

Кимлер анда не къуралар?

Къачар къатлы биналар?

Онлар ишчи къуруджылар,

Сагълам къалын билеклер.

Фабрикалар, заводлар,

Янып тургъан оджакълар.

Ватанымнынъ эр еринде

Эмекдарлар къуралар.

                        1933 сенеси.

Къызыл аскер

Яшынъ он беш йыл оладжакъ,

Селям санъа, Къызыл аскер!

Еринъизни толдыраджакъ

Къызыл яшлыкъ яш пионер.

Къызыл аскер, тувгъан аскер!

Бошкъа силя сен атмазсынъ,

Къуршунынъны сен сакъларсынъ,

Сынъырларда, къаравулда

Кирпиклеринъ сен къатмазсынъ.

Акъсызлыкъкъа къаршы сен де

Йылда, айда, эм эр куньде.

Силяларынъ азыр тура.

Эр итимал къаршысында

Топ тюфегинъ азыр тура.

Ватанны къорчалагъан,

Шанлы намлы аскер къызыл,

Яш пионер къардашынъ да

Даим тура санъа азыр!

            «Къадынлар социализм ёлунда»

журналы (1) 11. 1933с. февраль.

         Богъдай

Кок мончагъы-ягъмурлар

къуйып-къуйып ягъмакъта;

Ер мончагъы-богъдайлар

            ягъмурларгъа тоймакъта.

Бир башакъта юзь богъдай,

                        сая-сая безмеймен.

Башакъларны тиземен,

                        данечигин уземен.

Богъдайларны ун этип,

                        дегирменде чекелер,

Богъдайларнынъ унларыны

                        фурунларгъа тёкелер.

Ундан хамыр япыла,

Сонъ фурунгъа тыкъыла.

Сонъра пише ниметлер:

Мына — къалач,

Мына — комеч,

Мына — отьмек,

Мына — янтыкъ,

Шекеркъыйыкъ.

(Шербетлери тама-тама)

Къурабие, къатлама,

Мына майлы къалакъай

Ашайлар апай-акъай.

Богъдай уны бизде номай,

Ондан увмач увгъанлар.

Лакъша кесип, макъарнелер,

Татарашлар сюзьгенлер.

Омрюмизнинъ хазинеси

Тынчлыкъ, тынчлыкъ, тек тынчлыкъ.

Емеклернинъ хазинеси —

Богъдай, богъдай, тек богъдай.

Ватанымнынъ софралары

Богъдайларнен даим бай.

Кок мончагъы — ягъмурлар,

Къуйып-къуйып ягъмакъта,

Ер мончагъы — богъдайлар,

Ягъмурларгъа тоймакъта.

Арекетте — берекет,

Софраларда — зияфет.

Буюрынъыз, балалар,

Эм де ана-бабалар!

Богъдайнынъ эмиети,

Будыр Аллах нимети.

Мына пишти чиберек,

Сизге даа не керек?

БАХТИЯР АНАЙЛАР 

Душманны ёкъ эткенлер,

Ёкъсулны токъ эткенлер,

Къыртышларны сёккенлер

Анайлардан догъмаймы?

Миллионларнен  пионер,

Доктор, оджа, инженер,

Агроном ве экимлер

Анайлардан догъмаймы? 

Топ-тюфектен къоркъмагъан,

Хатыр-гонъюль къырмагъан,

Матрос, танкист, къараман

Анайлардан догъмаймы?

Артист, шаир, языджы,

Маден, комюр къазыджы,

Нефть чокърагъы тапыджы

Анайлардан догъмаймы?

Фезаларда учкъанлар,

Эмектен шан алгъанлар,

Амет-Ханлар, Энверлер

Анайлардан догъмаймы?

Шунынъ ичюн Урь Ватан

Даим сизнен, Анайлар.

Сизге – шереф, Сизге  – шан,

Эй, бахтияр анайлар!

«Ленин байрагъы». 1964, март 8.

БИЗИМ  КЪЫЗЛАР

Гъайретлидир бизим къызлар,

Саба эрте турар къызлар.

Ана-баба хатирини

Урьмет иле сорар къызлар.

Бизим къызлар, бизим къызлар,

Къолларында янъы сазлар.

Янъы-янъы енъишлерден

Минберлерге чыкьа къызлар.

Эр бир ерде окъуй къызлар,

Гуль-мелевше къокъуй къызлар. 

Телли-пуллы йипеклерден

Миллион метр токъуй къызлар.

Бизим къызлар, бизим къызлар,

Эким, алим, оджа къызлар.

Тарлаларда, бостан, чёльде

Богъдай, памукъ асрай къызлар.

Бизим къызлар. Бизим къызлар,

Урь Ватангъа садыкъ къызлар.

Бу Къырымнынъ эр ишинде

Гъайретлидир бизим къызлар.

Керьяларда бизим къызлар,

Чокъ нагъышлар нагъышлайлар.

Байрам шерфи куньлеринде

Достларына багъышлайлар.

Бизим къызлар, бизим къызлар,

Урь Ватаннынъ йылдызлары.

Сизге – шереф, сизге – урьмет

Геджелери, куньдюзлери.

«Ленин байрагъы».1976 сенеси, август 7.

         Кеманелер чалынсын

Къучакълаштыкъ, корюштик эльме-эль,

Йырлайыкъ энди эшкъ  иле  «Бейнельминель».

Зурна инълей, кемане… къаделер толу,

Сонъра «Пешраф» чалынсын, бир де «Долу».

Лейля иле Муслимнинъ никях тою,

Сабагъадже чалынсын «Салгъыр бою».

Гонъюль осе, юкселе къулач-къулач,

Къызлар къалкъсын, тёшесин бир «Варирач».

Мусафирлер, тувгъанлар, этменъиз элем!

Бу тюркюлер, эзгилер къальпке мельэм.

Къучакълаштыкъ, корюштик, эльме-эль,

Йырлайыкъ энди эшкъ иле  «Бейнельминель».

            «Йылдыз», № 4, 1980 с.

Чёллер

Чёллер, чёллер — ешиль чёллер,

Серин еллер, терен голлер.

Инсан ичюн хызмет эте

Къыртыш чёллер, кок ве ерлер.

Чёль авасы эрте танъда

Бурунларны шай къытыкълай.

Бешигинде къардашчыгъым,

Татлы тюшлер корип юкълай.

Саба эрте чёльде бабай

Тракторны тез-тез айдай.

Сача арпа, нохут, богъдай,

Арыш, курьпе, мысырбогъдай.

Сача арпа, сача богъдай —

Ватанымда зайре номай.

Миллион-миллион тонналаргъа

Эп сукъланып, юрек къувнай.

Чёллер, чёллер — зумрют чёллер,

Серин еллер, терен голлер,

Инсан ичюн хызмет эте

Къыртыш чёллер, кок ве ерлер.

            «Йылдыз», 1983 с.

 ПОЭМАЛАР

  Т о й

        (Поэма)

Ава къарлы, окюре тышта боран,

Тойда къызлар чынълаша, тепелер къоран.

Тизильгенлер сыранен алтын башлар,

Къора беттен къарайлар ашыкъ яшлар.

Келин перде артында горюмдженен,

Чокъмар ура, давулджы шабаш джыя.

Артта эвде базарлыкъ эмджелернен,

— Никях онны кечмейджек, молла Яхья, —

Дейип, къуда онлыкъны туттыргъанда,

Молла акъамнынъ козьлери ялкъылдады,

Фетта Мазин онлыкъны корьген вакъыт

Онынъ де кёр нефиси пакъыллады.

Базарлыкъ битип, акъчалар болюнген сонъ,

Ягълы къоллар ягъбезге силинген сонъ.

Къызнынъ бахты шай этип сёнген эди,

Куньсиз гъарип такъдирге коньген эди.

«Къаве-татлы» авасын чала кеманелер,

Аякъчылар аятта сув берелер,

Шу арада яшлар да къыз корелер,

Корелер де, бегенип, сёз берелер.

Яшмакъ, дувакъ омузда, шал — белинде,

Этегининъ уджуны къыстырып белине,

Табакъ бетли енге де долашып юре,

Эм сёз къата къызларгъа куле-куле.

Мына шайна ярашыр той-дюгюнлер.

Кечирдик бизде бир вакъыт бойле куньлер,

Баба юртта къыз бала осип етер,

Бир кунь келир о — гъарип, авлакъкъа кетер.

Енге къоя софрасын, отьмекни тизе,

Аякъчы шорба кетире сюзе-сюзе.

Къатыкълы шорба ичиле, артындан — сарма,

Башта, сачта инджилер бурма-бурма.

Къадифе тон, шертли антер сом сырмадай.

Джик-джик болып къапангъан бир кошеге,

Эки  сандыкъ пек толы шыплагъандай,

Йибиршим кольмек нагъышлы шербентиге.

Бакъыр-чакъыр, сини-тас устюнде хораз,

Телли тура агъзына алма къапып,

Боран кене уфюрте, тышта аяз.

Кой джемааты тавлана эп сыйланып.

Танъгъа къадар зевкълана эп тойджылар,

Талгъан, ольген чалышып чалгъыджылар,

Эвлерине къайткъанлар къызлар, эрлер,

Эв-эвине даркъашкъан мусафирлер.

Тек юкъламай Кенджегуль, турмай джылай,

Кучю етмей гъайрыгъа, такъдирин къаргъай!

Башына кельген беляны коре, анълай.

Ах, чеке  де, зорлана, токътамай агълай.

Кенджегульни берелер бай бир къарткъа,

Сатлыкъ малдай базарлыкъ къыркъ дукаткъа.

«Ёк!» демеге корюнмей ич де чаре,

Кеманеси чалынгъан, къакъылгъан  даре.

Омюр оны хырпалай, сюлюкдай сора,

Бай къолында Кенджегуль сарара-сола,

— Мен де инсан, мен де джан!» — дей де, бир кунь,

Баш  къалдыра байына, котеренкунь.

Кире  о бир мектепке, комсомолгъа,

Анда мине Кенджегуль янъы ёлгъа.

Кечти  девир, кечти ай, отти йыллар,

Хаялларгъа къарышты хорлыкъ тойлар.

Фабрик, завод гурюльдей — план тола,

Башкъа келип кечкенлер аркъада къала.

Япыджылык, къурулыш девиринде

Кенджегуль де инженер дипломын ала.

            «Къадынлыкъ социализм ёлунда»

журналынынъ (1911 №). 1933с.

Алиме

                                               Алиме Абденнанованынъ

хатырасына.

«Бугунь кене, сандыракъдай

Джанланды козь алдымда,      

Мерд халкъымнынъ улулыкъкъа

Къадыр къызы Алиме!

Ватанымнынъ парлакълыкъта,

Къаттылыкъта, сафлыкъта,

Эльмаз таштан устюн чыкъкъан

Надир къызы Алиме!»

                            (Эшреф Шемьи-заде).

            1.

Юрек челик.

Юрек къатты.

Айлар отип,

Йыллар отип,

Танълар атты.

Сыджакъ, сувукъ,

Тузлыу, бузлы

Яшлар тамды.

Шу козьлерден –

Эгизлерден.

Алиме урь,

Сачлары гурь,

Ичинде сыр,

Огюнде къыр…

Бульбуль гульни,

Гуль бульбульни

Опе-опе савлыкълашты…

            2.

Алименинъ мермер тенин

Тегиз бетин,

Козь бебегин,

Къол билегин,

Урь тилегин

Джеллят фашист,

Чиркин хасис,

Акъаретлеп,

Хорлады эп.

Алименинъ тырнакъларын

Тамырындан сувурдылар,

Синъирлерге ине тыкъып,

Къувурдылар,

Заваллы къыз!

Федякар къыз!

Ах!..демеди,

Уф!.. демеди,

Чыдамлы къыз,

Юрек темиз.

Зоя, «Аня» —

Булар эгиз.

Яшлары да

Там он секиз.

— Бир ютум сув!

— Бир ютум сув!

Козьлеринен акътарды

                        О….

Атеш, ялын

            куськюрди о…

— Бир ютум сув!

— Бир ютум сув!

Сув-сув-сув-в-в…

            3.

Бир тамла сув да ёкъ…

Бир къапым аш да.

Алименинъ башчыгъы

Къатты бир ташта.

Сюйреклеп къыйнайлар,

«Сырынъны айт!» — деп.

Уралар къамчынен,

«Зеэрден тат!» — деп.

Тилини тишлей о,

Тишини сыкъа,

Душманлар Алимени

Итеклей йыкъа.

Диваргъа таяйлар –

Сырыны айтмай.

Олип кетсе де,

Ольмей къалса да.

Ватаным коклери

Ягъмургъа бурюнди,

Къайралгъан къылычлар,

Коксюне догърулды.

Кок юзю тютюнли,

Бултларнен орьтюльди.

Алименинъ козьлери

Эбедий юмулды…

Азавнынъ ельчиги,

Аджджы эсмекте.

Джеллятнынъ пычагъы

Кимлерни кесмекте?

Не аджджы дакъкъалар,

Не къыйын куньлер,

Залымгъа къаршылар

Миллионлар, бинълер.

Умютлер узюльмей,

Ишанчлы дакъкъалар.

Тырнакътан, бувундан.

Акъса да ал къанлар.

Топракълар къарарып,

Коклер морарды.

Фашистке бойнуны

Эгмеди Алиме.

            4.

Коюнъ, Алиме,

Джермай-Къачыкъ.

Ватанынъа олдынъ садыкъ,

Гонълюнъ ачыкъ.

Эй, балалар!

Къартлар, яшлар!

Козю яшлы

            …анайлар!

Эшитинъиз Алименинъ

                        ферьядыны.

Сындырдылар Алименинъ

                        къанатыны.

Фида этти

Ватан ичюн аятыны.

            5.

Къызыл аскер маршлары

Терден келе.

Фашистлернинъ юкъусын

                             экиге боле.

Алиме, тёпенъде,

Йылдызынъ яна.

Яш тёке, къан агълай

Битайынъ санъа:

— Ах, балам, эвлядым,

Алимем меним.

Къарагъа бурюмли

Азбарым, эвим.

Кульсем — кулердинъ,

Агъласам — агълар.

Седанъны эшитти

Дерелер, дагълар.

Мезарынъ дагъдамы?

Дереде, чёльдеми?

Къанынънынъ тамчысы

Шу акъкъан сельдеми?

Хатиренъ эбедий

Шу ана  юртта.

Шуретинъ анъыла

Къыблада, сырта.

            «Ленин байрагъы» № 72 (2550)

            1976 сенеси, июнь 19.          

БАТЫРЛАР БАТЫРЫ

Советлер Бирлигининъ

Эки дефа Къараманы

Амет-Хан Султангъа.

Бутюн гедже юкъламады

Амет-Ханнынъ анасы,

Баласыны тюшюнди.

Савлыкълашкъан дакъкъасыны

Хатырлады, агълады.

Бираздан сонъ бир чырымчыкъ юкъуда

Амет-Ханны тюште корип къучакълады.

Бойнуна сарылды,

Омзундан таптады.

«Батырым!», — деп макътады.

Де коклерге учурды,

Де балам деп, къычырды.

Амет-Ханны динъледи,

Эр сёзюне инъледи.

Огълу:    Улу Ватан ич янмаз

                Сеписини беремиз!

                Енъиш бизим оладжакъ –

               Буны яхшы билемиз.

Доланам шимди кокте мен сабадан берли,

Душман къача юртына артыкъ арлы-берли.

Кокнинъ ёлы мен ичюн пек кенъ, анай.

Эр енъиште гонълюм пек шенъ, анай. —

Узакъ уфукъ къызара, кунеш  куле,

Анай исе къуванып козьяшын силе.

Узакъ уфукъ къызара.

Кунеш догъа

Къызыл нурун даркъата.

Онъгъа-солгъа.

Къатмер къанат къарталлар

Душманны богъа.

Ягъса ягъмур, ягъса къар,

Ягъса бурчакъ,

Амет-Ханынъ учмакъта

Юксек-алчакъ.

Юксеклерде, коклерде

Анджакъ-анджакъ.

Уфукъларда саллады

О салынджакъ.

— Эр енъиште аламан ачувымны,

Тёзмей душман козьлеймен къачувыны.

Мергин козьлеп аткъанда пулемётны,

Тешип кете душманнынъ самолётын.

Вызнен учып кеткенде самолётым,

Сенинъ ичюн, Ватаным, бар къуватым.

Ана-юрегинде от яна:

Амет-Ханым,

Шу отума

Къолунъны сокъуп корьчи.

Сен, коклерде учкъанда, Совет Асы

Къанат керип анайынъ ерде бекчи.

Ватан ичюн, халкъынъчюн,

Омюр ичюн

Котерильдинъ сайысыз

Кок юзюне.

Къувурчыкъ сачлы балайым,

Амет-Ханым,

Башчыгъынъны сыйпайым,

Къой тизиме.

Мына парад,

Сталинград.

Аскерлернен огге,

Къарап-къарап

Разведкагъа

Фашистлернинъ орталыгъын

Сара-сара,

Онъгъа-солгъа яра-яра.

Эльбет, булар эписи догъру,

Бундан гъайры,

Айры-айры

Он бир душман самолётын

Къалмады ич бир къанаты.

Иште екюн –

Эляк олды

Кунь фе екунь.

Къызыл байракълы гвардия

Истребитель достларынынъ

Эскадрилья командири

Учь юз элли докъуз уруш

Группанен кене уруш

Юзь он уруш,

Узакъ корюш,

Душманларны арткъа сюрюш.

Еди душман самолётын

Къопты тюшти эр къанаты

Амет-Ханнынъ шу санаты.

Брянск, дженюбий гъарп

Ёллар коп:

Тараф-тараф

Бомбалайсынъ къарап-къарап.

Коклерге, юксеклерге

Дёртюнджи Украина фронтына

Ана, шайна

Кельчи, ана!

Сайчы, ана!

Асрет, мазюн козьлеринъден

Кель, опейим тоя-тоя.

Мешребенъден сув ичейим къана-къана,

Къучакълайым, ясланайым

Къучагъынъа, джаным – ана

                        джаным – ана.

                        Зейнеп Аббасова, къолязма, 1978 с.

БАЛА ШИИРЛЕРИ

Къар ягъа

Къар ягъа, къар ягъа

Чёльге, къыргъа, байыргъа.

Топланынъыз , балалар,

Чаналарда таймагъа.

Къар ягъа, къар ягъа –

Сув акъар далгъа-далгъа.

Коктен берекет ягъа,

Ерден берекет догъа.

Къар ягъа, къар ягъа,

Япалакълап къар ягъа.

Айдынъ энди, балалар,

Къар топу ойнамагъа.

            «Ленин байрагъы» 1974 с.,

           февраль № 18/218.

Къардан киши

Обаладыкъ къарларны,

Топладыкъ бир арагъа,

Четлерини тюзледик,

Таяндырдыкъ къорагъа.

Айше тапкъан къартопчыкъ,

Къойдыкъ бурун ерине.

Гульсюм кельген комюрнен,

Къойдыкъ козьлер ерине.

Индже терек пытагъы

Узип кельген Аличик,

Япыштырды къашына

Секиз яшлы Салечик.

                        1933 сенеси.

ТАЯМЫЗ!

Къарлы-бузлы демеймиз,

Чаналарны сюйреймиз.

Чагъырсалар – бармаймыз,

Таямыз биз, таямыз!

Бир, эки учь – саямыз,

Тайып, тайып тоямыз.

Эр ер ап-акъ,

Устьте – пальто,

Башта – къалпакъ,

Къолда – къолчакъ.

 Бизлер тая-таямыз,

Тайып, тайып тоямыз!

1935.

ЮВАЧЫКЪНЫ БОЗМАНЪЫЗ!

Къарылгъаччыкъ учып далгъа къонар эди,

Балларыны къайта-къайта саяр эди.

Амет корип, ювачыкъкъа бир таш атты.

Озю къачып шу дакъкъасы эвге къайтты.

Къопып тюшти къурып къалгъан шу ювачыкъ.

Азмы бунъа эмек къойды къарылгъаччыкъ?

О, кичкине ташчыкъларны сайлап алды,

Чамыр-топракъ ташый-ташый кучьсиз къалды,

Памукъ, къанат, оленчиклер ташып талды,

О кене де ювачыгъын япып алды.

Эй балалар! Бозманъ онынъ ювасыны,

Учып келип, ёкълап кетсин баласыны.

Бозманъ онынъ джыллы, йымшакъ эвчигини,

Учып-учып яраштырсын «койчигини».

Учып-къонып ёкъ эте о чокъ къуртларны,

Баарь кельсе, шенълендире кой-юртларны.

УЧ, КЪУШЧЫГЪЫМ!

Учь, къушчыгъым, даим уч

Якъынгъа ве узакъкъа!

Тек учкъанда мукъайт уч,

Тюшме, джаным, тузакъкъа.

Уч, къушчыгъым, даим уч

Алчакъкъа ве юксекке.

Къонакъбайсынъ даима

Ачыкъ-айдын шу кокке.

Учып-учып той, къушым,

Барышыкълы дюньяда.

Уч, къушчыгъым, даим уч

Теляш корьме юванъда.

Пек авесим, къушчыгъым,

Мен учуджы олмагъа.

Къанат керип сен киби

Кок юзюнде учмагъа.

Куньайлан

Парыл-парыл парылдайлар

Къырда оськен кунь айланлар.

Эслеп бакъсам, учып кельди

Чёплемеге ач торгъайлар.

Пишкен энди куньайлан,

Оны тез-тез джыймакъ керек.

Текюльмесин кунь айлан,

Май заводгъа бермек керек.

Айдынъ, балалар, талакъагъа,

Кунь айланлар топламагъа.

Джыйып алып битирген сонъ,

Йырлап, чынълап ойнамагъа.

                        Ленин байрагъы,  № 18 (2186).

1974 сенеси, февраль 9.

Пападие

Бойчыкълары уп-узун,

Япракълары чильтерли.

Алтын козь пападиелер

Баарь кельсе, оселер.

Беяз йипек кольмеклери,

Узюльмемек тилеклери.

Узун бойлу пападиелер

Баарь кельсе, оселер.

Башларыны саллап-саллап,

Бизге селям берелер.

Алтын козь пападиелер

Баарь кельсе, оселер.

Беяз кольмек пападиелер

Чокъ дертлерге дермандыр.

Пападиелер, пападиелер,

Олар илядж, шифадыр.

Дёмана

         Яйла бою фыртына,

         Ойнасана, къартана!

         Сен ойнасанъ, яраша,

         Джумле-алем къараша.

                                         (Халкъ йыры).

Дём-дём, дёмана,

Танъ атты, ер аллана.

Дриль-дриль къавалдан

Чобан къызы уяна.

Дём-дём, дёмана,

Кок къызара, кунь догъа.

Радиолар чалына,

Балачыкълар уяна.

Дём-дём, дёмана,

Кадям манъа назлана.

Къаве пише, чай къайнай,

Оджакъларда от яна.

Дём-дём, дёмана,

Балачыкълар яслада,

Бабайчыкълар яйлада,

Анайчыкълар тарлада.

Дём-дём, дёмана,

Чал энди бир «обана».

Ойна, джаным, къартана!

Шашып къалсын яш ана.

Дём-дём, дёмана,

Турна къонгъан далына.

Балачыкълар йип асып,

Салынджакъта саллана.

Дём-дём, дёмана,

Бейнельминель чалына,

Байрам манъа ве санъа,

Шу «Балалар йылында»

            «Йылдыз», 1980, № 2, саифе 2

Балкъуртчыкъ

Балкъуртчыкъ чечектен чечекке къона,

Чечектен шербетни сувурып онъа.

Балкъуртчыкъ безмейми чечектен ич де?

Ювасына кире  о акъшам пек кечте.

Чечеклер ачалар, ачалар солмай,

Шунынъчюн багъчалар гуллерге пек бай.

Чечеклер балкъурткъа къучакъ ачалар,

Олар чечектен чечекке учалар.

Къокъулы шербетни сюзе балкъуртлар,

Алтын тюс бал джыя сепетке олар.

Й Ы Р Л А Р

КЪАР ЯГЪА

Сёз. З. Аббасованынъ                    муз. М. Арслановнынъ

Къар ягъа, къар ягъа

Чёльге, къыргъа, байыргъа.

Топланынъыз , балалар,

Чаналарда таймагъа.

                        (2 кере)

Къар ягъа, къар ягъа,

Коктен берекет ягъа.

Башланъ сизлер, балалар,

Къардан адам япмагъа.

                        (2 кере)

Къар ягъа, къар ягъа,

Япалакълап къар ягъа.

Айдынъ энди, балалар,

Къардан топ ойнамагъа

                        (2 кере)          

Динъгиль-динъгиль

даречик

                                             (Йыр)

Сёз. З. Аббасованынъ                          муз. С. Какуранынъ

Чапып келе Саречик,

Къолунда бир даречик.

Чала-чала эп ойнай

Бизим дюльбер Саречик.

Багълама:

Динъгиль-динъгиль , даречик,

Динъгиль-динъгиль, дал.

Къавал чала Алимчик,

Кеманеде — Селимчик.

Эзгилерге къошулды

Шувулдагъан даречик.

Багълама.

Байырчыкъта теречик,

Теречикте Зоречик.

Дук-дук ура юречик —

Йырламакъта Злоечик.

Багълама:

Динъгиль-динъгиль, даречик,

Динъгиль-динъгиль, даречик.

             «Йылдыз», 1983.

КЪЫШ ЗЕВКЪЫ

Сёз. Аббасованынъ                        Муз. Ф. Алиевнинъ.

Къар япалакълана,

Сокъакълар беязлана.

Топланайыкъ тёгерек

Бизге рушенлик керек.

Къар япалакълана.

Къушчыкълар да сакълана.

Сокъакъларны курейик,

Къушларгъа ем берейик.

Къар япалакълана,

Балачыкълар зевкълана.

Къар бораны уфюрте,

Аяз бизни секирте.

Къар япалакълана,

Къар оюны башлана.

Къарбабамыз хошлана,

Тап козьлери яшлана.

            «Ленин байрагъы» 1976 с. февраль

Зейнеп

Аббасованынъ

эльязмаларындан

Анамны хатырлап…

Ах, бавурым, джигерим,

Къыйметли балам.

Айткъан сёзюнъ «ах!»

Дей де, юрекке салам.

            (Халкъ йырындан).

Анай Ислям агъамны сонъу корюнмеген ёлларгъа озгъарып эвге киргенде, гедже къаранлыкъ, кок юзю булутлы эди. Йылдызлар корюнмей, булутларнынъ артына сакълангъан ай кимерде азчыкъ кучюни корьсете  эди.

Орталыкъ чым-чырт, копеклер авулдамай, мышыкълар миявламай. Къомшумыз Фериште аптенинъ титреген сеси кулагъыма кире къалды. Динъленип турдым,  мегер о, бешикте яткъан огълу Алимчикни айнени чалып юкълата:        

Бир кунь осип чыкъарсынъ,

Курешкенде, йыкъарсынъ.

Мурадынъы арарсынъ,

Зевкъ-сефанъны сюрерсинъ.

Саба мен юкъудан уянып тургъанда, анай миндерчик устюнде отурып, ичин чекип-чекип, сессиз-солукъсыз агълай эди.

Онынъ кучю тек агъламагъа ете, кунь-куньден такъаттан тюше эди.

Оксюзлик, туллыкъ ве фукъареликте осьтюрген Сейт-Ислям огълуны тайини олмагъан узун ёлларгъа, ёкъуны бар этип, барыны ёкъ этип, озгъаргъан… Бу не къадар агъыр эди.

Мен Сеит-Ислям агъама Акъмесджитнинъ дживарына чыкъкъан сонъ, къайсы ёлнен кетеджегини анълаттым. О, Сарабузгъадже джаяв кетип, сонъ поездгъа минеджегини къарарлаштырды.

Анайнынъ козьяшлары онынъ назик аппакъ юзюнинъ базы бир джыйрыкъларына ерлешкен, кичкене-кичкине гольчиклер тешкиль эткен, буллюр киби йылтырайлар.

Козьяшларыны сюртмеге, синъирмеге алы-меджалы къалмады.

Анамнынъ къалтырагъан къолчыкъларыны сыйпадым, юзюне синъип къалгъан козьяшларыны явлугъымнен сильдим. Онынъ титреген дудакъларынынъ арасындан созулып чыкъкъан: «Баалаам, ба..а..а..м..м..», деген сёзлери меним бутюн тенимни чымырдатты. Мен де тилимден тырнагъымачек гъам ве къайгъынен сарылып алындым.

Бир тарафтан, бирден-бир агъамны озгъардым, экинджиден, мына-мына анамдан эбедий айрыладжагъым деп, сонъ дередже кедерлене эдим.

Ерге ярыкъ тюшти, тезден кунеш догъаджакъ. Къумангъа сув къойып, анамнынъ къол-бетини ювдырмакъ ичюн легенни котерип киргенде, къомшумыз Фериште апте де кирип кельди.

Анайнынъ юзюни кетен юзьбезчикке сюрттирип, леген ве къуманны джыйыштыргъан сонъ, Фериште апте сёзюни башлады.

— Сафие-Шерфе апте, бу гедже сизнинъ чырагъынъыз ич сёнмеди. Хасталандынъызмы, не олды?

Мен анамдан эвель джевап бермеге ашыкътым.

— Анай бу гедже бираз кейфини бозды, чырагъымызны сёндирмедик, — дегенде, Фериште апте, джылп-джылп этип, де манъа, де анама бакъып, козьлерини бизден алмай эди.

Фериште апте бизим энъ якъын къомшумыз эди. О, анамдан чокъ яш ве анамнынъ рухуна ошагъан бир къадын эди. Анай оны пек север ве онъа: «Сырымнынъ сандыгъы, Фериштем», дер эди.

Анай, озюнинъ дердини ойле болюшкен сонъ, бираз джал алды. Бакъыр джезведе пишкен къаведен экисине де бирер фильджан къаве къуйып, кичкине курьсючикни Фериште аптенинъ алдына якъынджа тарттым. Багъры яныкъ аначыгъым онъа ичининъ сырыны ачармы экен десем, ёкъ, айтмады. Лякин агъамнынъ акъ гвардиялылардан гизленгенини Фериште апте биле  эди.

1919 сенеси яз айларынынъ бир куню, чал атыны чаптырып догъру эвге  кирмеге арекет эткен, акъ гвардия формасында Булгаков Муртаза башыны къапыдан сокъып, атындан тюшмезден: «Сизни тинтмеге кельдим!» – деп джекирип устюмизге атылды. Эвде мен, анам ве аптем бар эдик.

Булгаков Муртаза:

— Тез олунъыз! Шимди беринъиз. Тюрк коммунисти Мустафа Субхи иле бирликте къырымтатар коммунистлерининъ карточкаларыны (ресимлерини) беринъиз. О, сизде.

— Тез беринъиз, — деп, пек зорлап башлагъан сонъ, анай ичинде отьмек талонлары тургъан кичкене ешиль сандычыкъны узатып, «мына отьмек карточкалары» деп, сандычыкъны узатты (о вакъыт отьмекни талоннен сата эдилер, джан башына 300 граммдан).

Муртаза къапы къакъмай, селям бермей, эвге кирип тыкъылды.

— Къайда огълунъ? Тез бол —  деп, анайгъа пыштавыны тиреди.

Анай сусты, эли-аягъы титреди.

Къызыл козьни шу ань корип, тили-агъзы курьмелди:

— Сенинъ огълунъ коммунист, оны къайда озгъардынъ?

— Коксюне эр девирнинъ медаллерин такъкъан, ондан буны сорагъан ёкъ. Эбет, эр кес озь алына.

Бир сааттен келип, сизни алып кетерим. Данъгъыл чёльге айдап, байкъушларгъа ем этерим.

Анай кийди акъ антерин, башына марамасыны орьтти. Дудакъларын кымылдатып, бильген дуваларыны окъуды.

Къомшу-къолум эм достлары

Анайгъа якъын кельдилер.

Анайымнынъ козьяшларын

Явлыгъына сильдилер

Кене кельди ат патлатып

Хаин душман шу ачкозь.

Акъ гвардия векили

Терс къакъышкъа колы тюзь!

Анайымны алды чыкъты,

Атына тиркеп байлады

Эки-учь къамчы ургъандан сонъ,

Кимсин, нелер ойлады.

Шу арада сарылдым мен

Анайымнынъ бойнуна.

Бир къолумны тыкъып къалдым.

Анайымнынъ къойнуна.

Юрегинде янгъан отлар

Мени де пек куйдирди…

«Очень хорошо,

голубчик!..»

1915 сенеси августнынъ отузы эди. Шу вакъытларда Багъчасарайда къырымтатар тилинде «Терджиман» газетасы чыкъа эди. Мен шу газетада бир илянчыкъ корип къалдым. Илянда: «Къырымтатар къызлары ичюн Джемиет-и хайрие» тарафындан унер-санайы мектеби ачылды. Мектепте рус тили дерслери де алынып ьарылыджакъ. Окъумакъ истеген къызлар август 31-де мектепке давет этилелер». Мен  буны окъуп, деръал  анайчыгъыма чапып бардым ве газетаны косьтерип:

– Анайчыгъым, мына, къырымтатар къызлары ичюн мектеп ачылгъан. Шу мектепке мен де бармакъ истейим. Рус тилини де огренмек истейим. Юринъиз, берабер шу мектепке барайыкъ, – дедим.

– Яхшы, къызым, ярын алып барайым сени анда, – деди анам.

Экинжджи куню, яни август 31 сабасы биз азырландыкъ. Анам, адети узьре, башыны марамасыннен ортип, мектепке догъру ёл алдыкъ.

Мектеп Акъкъулакъ Абдураманнынъ эвинде ерлешкен (дженктен эвель бу Субхи сокъагъы эди, шимди – Крылова). Бу мектеп дегенимиз учь одадан ибарет эди: бириси – бир сыныфлыкъ дерс одасы, бириси – директорнынъ кабинети, бириси де – сыджакъ аш ичюн ода.

Биз ана-бала иджазет сорап ичери кирдик. Бизни бир адам самимиетле къаршылап алды. Сонъындан анълашылгъанына коре, бу оджа Риза эфенди экен. Бизим не макъсатнен кельгенимизни анълагъан сонъ о бизге энди ер къалмагъаныны айтты. О анама:

– Къызынъыз даа кичкене экен, маалле мектебинде окъуп турсын, – дей.

– Къызым маалле мектебини битирди. Эгер ер олмаса озюмиз курсючик кетирирмиз, ер тапылыр беллейим. Мында русча огретеджек экенлер, тиль бильмек керек, – деди анам.

Бойлеликнен, джедвельге алынмасам да, мен мектепке къатнадым. Бир ай отер-отьмез, куньлернинъ биринде, рус тили оджасы Мария Ивановна дерс башлагъанда джедвельнинъ учюнджи сырасында:

– Зейнап-Шерфе Сеит-Аппаз къызы, – деп меним адымны окъуды. Шу ань мен еримден сычрап турып, Мария Ивановнаны къучакълап:

– Очень хорошо, голубчик! – деп, ондан огренген учь сёзни айттым.

Къуванчымнынъ сынъыры ёкъ эди.

ЗЕЙНЕП АББАСОВА

АКЪКЪЫНДА

(Хатырлавлар, фикирлер, макъалелер)

Бутюн омюрини

АНА тилимиз

ве шиириетимизге

багъышлагъан инсан

1906 сенеси ноябрь 23-те Акъмесджит шеэрининъ Къадыаскер сокъагъындаки эвлерден биринде Сеитаппаз Сеитабдураман ве Сафие-Шерфенинъ къорантасында дёртюнджи эвлят — Зейнеп-Шерфе дюньягъа кельди. (О вакъытлар руханийлер я да зиялылар къоранталарында, айрыджа урьмет ве незакет тарикъатында, озь къадынларынынъ адына «Шерфе» адыны да къошып, мисальчюн: Эсма-Шерфе, Ава-Шерфе, Эмине-Шерфе, деп айтмакъ адет эди. Зейнепнинъ къартанасы Афифе-Шерфе Сарайлы-Къыят коюнинъ оджапчеси, къартбабасы исе бу койнинъ имамы экен. Анасы озь заманынынъ окъумыш ве медениетли къадынларындан олып, маалледе буюк итибар саиби экен. Зейнепнинъ аптеси Ава-Шерфе исе афуз олгъан, Къуран-ы Керимни эзберден биле экен. Зейнеп бир яшында экенде, бабасы вефат эте.

Бойле къорантада оськен Зейнеп де зекяветли олгьаны балалыкътан белли эди. Маалле иптидаий мектебининъ оджапчеси Абибе ханым оны беш бучукъ яшында мектепке ала. Бойледже, алты яшында къызчыкъ Къуран-ы Керимни окъумагъа башлай. Зейнеп бу мектепни 1915 сенеси аля ишаретлернен битире.

1915 сенеси Акъмесджитте 30 къадар къырымтатар къызлары ичюн айрыджа мектеп ачылгъаны акъкъында Зейнеп газетте окъуп анълай, анасы иле мектеп мемуриетине баралар. Лякин оларгъа кеч къалгъанларыны ве мектепте энди ер къалмагъаныны биль- дирелер. Анасы: «Зейнеп джебеге кеткен адамларгъа язылгъан мектюплернинъ адреслерини ресим киби кочюрип яза, чюнки рус элифбесини бильмей, о бу языны да бильмек керек, окъумакъ керек», — деп къызынынъ окъумакъ кереклигини исбатлай ве: «Ер къалмагъан олса, озь курсюсини кетирир», — дей.

Зейнеп 1921 сенеси шу мектепни битиргени акъкъында шеадетнаме ала. Дюльбер яраштырылгъан эки табакълы шеадетнаменинъ ярысы рус тилинде, экинджи ярысы арап элифбесинен къырымтатар тилинде толдырылгъан.

1920 сенеси анасы вефат эте. Яшай ыш кьыйын олып, ачлыкъ деври олгъаны ичюн, корюмли джемаат эрбапларындан бири Амет Озенбашлы Тотайкойде нумюневий-теджрибе мектебини тешкиль эте ве анда койлерден истидатлы балаларны топлап окъута. Сонъра педагогика техникумына чеврильген бу мектепте шу йыллары Абибулла Одабаш, Бекир Чобан-заде киби белли оджалар дерс берелер. Мында эдебият ве санаткъа буюк дикъкъат айырылып, талебелернинъ иджадий къабилиетлерини инкишаф эттирмек ичюн чешит тёгереклерде иш алып барылгъан. Талебелер озьлери яраткъан эсерлерни саналаштыралар, иджра этелер, къолязма газета ве меджмуалар чыкъаралар. Бу ишлерде Зейнеп етекчилерден бири ола.

1924 сенеси техникумны битирген Зейнеп Аббасова Кефеде ачылгьан Мидат Рефатов адына етим балалар эвине мудир оларакъ ёлланыла.

1925 сенеси ноябрь айында, 1911 сенеси Даниянынъ пайтахты Копенгагенде джиан къадынлары конгрессининъ тешкилятчысы олгъан Клара Цеткин Кефеге келе. Бу джесюр инкъиляпчы къадыннен корюшмек ичюн шеэрнинъ иль­ки комсомол къызлары райкомгъа топланалар.

Зейнеп о вакъыт даа яш къыз олгъанына бакьмадан, инкъиляп курешлеринде ве ватандаш дженки йылларында ана-бабасыз къалгъан балаларны тербиелевен мешгъуль эди.

Ялыгъа янашкъан гемиден тюшкен Клара Цеткинни къадынлар, къызлар сарып ала. О, терджиман вастасынен эр кеснинъ зенаатынен меракълана. Зейнепнинъ янына кельгенде, онынъ оджа олып чалышкъаныны анълагъан сонь, шойле дей: «Сиз медений джебенинъ аскерисинъиз. Келеджек несильнинъ талийи сизинъ элинъизде. Онынъ ичюн де сербест юртынъызда озь вазифенъизни джиддий анълап, беджермелисинъиз…».

Медений джебенинъ аскери… Бу сёзлер онынъ къулакъларында гуя даа тюневин айтылгъан киби янъгъырайлар. О, бутюн бу йыллар девамында келеджек несильнинъ тербиесинен багьлы зенаатына садыкъ къалды. 1925 сенеси яш несильни тербиелев ишине авуша, Акъмесджиттеки 3-нджи балалар эвинде 1927 сенесинедже мудир олып чалыша. Шу девирнинъ фааль къызларындан бири олгъан Зейнеп комсомол ве партия ишлеринде де булуна, Ялта районы къадынлар болюгининъ мудири ола.

1925 сенеси яш оджалардан бири, белли шаир Абдулла Лятиф-заденинъ кучюк къардашы Амитнен къоранта къура. Энди тек ихтисаслы оджапче дегиль де, шаире оларакъ да джемаат арасында белли олгъан Зейнепнинъ шиирлери отузынджы сенелери чыкъып тургъан «Яш къувет» газетасы ве «Къадынлар социализм ёлунда» меджмуасынынъ саифелеринде басылалар. Айны заманда Абдулла Лятиф-заде киби белли шаирнен танышув яш оджапчеге медений джебенинъ фааль курешчилеринден бири олмасына ярдым этювнен бирликте, онынъ иджадына да мусбет тесир быракъа.

Амит Лятиф-заде истидатлы инсан эди. «Къызыл Къырым» газетасында белли бир вакъыт чалышкъан сонъ, нешрияткъа авушкъан эди. Рус тилини пек яхшы биле, агъасы киби эдебиятны чокь севе, А. Пушкин, Л. Толстой ве дигерлерининъ эсерлерини ана тилимизге терджиме эткен эди. Абдулла агъа, яни шаир агъасы якъалангъан сонъ, оны соргъуларгъа чагъыра бердилер. Амит олардан къуртулмакъ ичюн озюни сархошлыкъкъа урды, сонъра исе керчектен де ичкиджиликке берильди. Дженк арфесинде апске ташланды. Дженк йыллары эмек ордусына алынды, андан хасталанып къайтты, 56 яшында верем хасталыгъындан вефат этти. Оджапчеге эр шейге даянмакъ керек олды.

Дженктен эвель Зейнеп Аббасова 13-нджи нумюневий-теджрибе мектебинде чалышты, айны заманда тербиеси агьыр балалар ичюн ачылгьан 40-нджы мектепте де мудир олды. О йылларда оджапче Амиде Аджиасанованен берабер 1-2-нджи башланыч сыныфлар ичюн ана тили дерслигини тертип этти. 1940 се­неси Къырым девлет педагогика институтынынъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгини гъиябий битирди.

Теджрибели оджапче иджадыны девам эттиререк, матбуатта сыкъ-сыкъ шиирлеринен корюнди. Онынъ дженктен эвель язгъан эсерлери арасында «Той» адлы дестаны озюнинъ мундериджесинен характерлидир. 1933 сенеси «Къадынлар социализм ёлунда» меджмуасында басылгъан бу дестаннынъ къараманы адий къырым къызы Генджегуль эски, диний адетлернинъ къалымтыларына къаршы джесюрликнен куреше, бир чокъ къыйынлыкъларгъа бакъмадан, окъумагъа кете ве, ниетине иришип, муэндис ола. Бу эсерни вакътынен академик А. Е. Крымский ве белли шаирлеримиз Бекир Чобан- заде ве Абдулла Лятиф-заде де къайд эткен эдилер.

Сюргюнлик йыллары Зейнеп апте къорантасынен Озьбекистаннынъ Фергъана виляетиндеки Къува районына барып тюшкен сонъ, зар-зорнен мектепке оджалыкъкъа къабул олунды. Сонъра юргюнликте де къалемини эльден ташламады. Базы шиирлери «Ленин байрагъы» газетинде дердж олунды. Балаларгъа хас шырныкълы тильнен язылгъан саде шиирлери бестекярларымыз Февзи Алиев, Мемет Арсланов ве Сервер Какуранынъ дикъкъатыны джельп этти. Олар бу эсерлер эсасында бала йырлары яздылар.

Зейнеп аптенинъ буюк къызы Улькер тирнеклиги, тырышкъакълыгъы, омюрге бакъышларынен анасынынъ яшлыкъ яшларыны хатырлата. Энди отуз йылдан берли яш несильнинъ тербиесинен мешгъуль. 1949 сенеси Къокъанд педагогика институтыны битиргенден берли о, озьбек мектеплеринде рус тили ве эдебияты дерслерини алып бара. Оджалыкъ ишине иджадий янашувы, озь вазифесини буюк федакярлыкънен эда этюви ичюн Эмек Къызыл Байракъ орденинен, «Эмектеки ярарлыгъы ичюн» медалинен мукяфатланды.

Улькер Лятиф-заде район маариф болюгининъ усулджысы, илери теджрибе мектеби ве рус тили эм де эдебияты оджалары методик бирлешмесининъ башы олды.

Зейнеп апте Тотайкой техникумында окъугъан йыллары севимли оджасы Бекир Чобан-заденинъ шиирлерини аэнкли окъуй эди. Хусусан 1923 сенеси оджасынынъ «Тувгъан тиль» шиирини талебелер огюнде окъуп, шаирнинъ алгъышыны къазангъан эди. Арадан 70 йыл кечип, 1993 сенеси Акъмесджитте «Бекир Чобан-заденинъ 100 йыллыгъы»нда текрар бу шиирни эзберден окъуды. Оджапче энди бу вакъыт 87 яшында эди. Зейнеп Аббасова узун омюр корьди, 92 йыл яшады. Эвлятларыны да эмексевер этип тербиеледи. Эки къызы да онынъ ёлуны куттилер. Огълу Леис муэндис олды. Олар халкъымызнынъ Ватангъа къайтув ареке- тинде фааль иштирак эттилер. Леис 1967 сенеси халкъ векиллери сырасында Москвада олды. Оджапченинъ къорантасы 1989 сенеси Ватангъа къайтты.

Акъмесджит районындаки «Бештерек» (шимди Донское) коюнде ерлешти, сонъ Акъмесджит дживарындаки Дубки къасабасына авушты. Халкъ итибарыны къазангьан оджапче ве шаире Зейнеп Аббасова 1998 сенеси июнь 14-те Акъмесджитте вефат этти. Дубки къасабасындаки мусульман мезарлыгъында дефн олунды. Онынъ айдын хатырасы халкьымызнынъ юрегинде эбедий къалды.

                                      «Къырым», 2006 с. ноябрь 25.

(Зейнеп Аббасованынъ 1958 сенеси чыкъарылгъан ресими. Редакциядан алынаджакъ).

ОДЖАМЫЗГЪА ИТИРАМ

Ватан деген сёзни биз, талебелер, ильк кере анамыздан дегиль де, биринджи оджамыздан эшиттик.

Ватанымыз Къырым акъкъында икяелерни, йырларны, дестанлар ве акъикъатны Аббасова Зейнеп оджамыздан огрендик. Онынъ дерслери ойле меракълы ве анълайышлы эди ки, санки дерсинъ козь огюмизде Къырымнынъ кенъ чёллери, юксек дагълары, салкъын сувлу ирмакълары, ешиль тавлары кевделене  эди.

Зейнеп оджа эр биримизнинъ рухумызгъа ватан севгисини  ойле бир синъдирди ки, эр биримиз озюмизни татар, къырымтатар экенимизни эр вакъыт ис этип турдыкъ ве турамыз.

Зейнеп оджам — шаире. Онынъ балалар ичюн язгъан шиирлерини биз «Ленин байрагъы» газетасында окъуй эдик. «Ювачыкъны бозманъыз» деген шииринде о, къарылгъач ювасыны дегиль де, къырымтатарларнынъ эвлерини бозманъыз демек истегенини бизлерге анълаткъан эди.

Йыллар отти. Бизлер осьтик, буюдик, зенаат саиби олдыкъ, къоранталы олдыкъ. Балаларымызгъа тербие бергенде, эльбетте, озюмиз оджамыздан алгъан тербиени хатырлаймыз ве балаларымызнынъ рухуна синъдиремиз.

Мен, Бекиров Бекир, энди Къырымнынъ Мазанка коюнде яшай эдим… Зейнеп оджамнынъ Къырымгъа кельгенини эшиткен олсам да, онынъ хатрини барып сорамагъа вакъыт олмады. Ниает, 1995 сенеси майыс 11-де Къурбан байрамынен хайырлап, биринджи оджамны къучагъыма сардым. Корюшювимиз меракълы отти. Эльбетте, оджам пек къартайгъан. Башы бем-беяз, козьлерининъ нуру сёнген. Зейнеп оджа энди 89 яшында эди. Бутюн омрюни бала тербиесине, балаларны пак виджанлы, темиз къальпли, акъикъатпервер этип тербиелемеге  тырышкъан Зейнеп Аббасованынъ бугуньки яшайыш шараити яхшы дегиль. О яшагъан колхоз квартирасында къышта сувукъ, язда исе сув ёкъ. Бу эвде Зейнеп оджапче торуны Элеоноранен берабер мувафакъ прописка олып яшай. Догъгъан, оськен ве чалышкъан Симферополь шеэринден квартира алмакъ ичюн невбетте тура экен. Лякин беш йылдан берли невбети эп 105… Зейнеп битай да 89 яшында. Ляйыкъмы бойле агъыр яшайыш  севимли къарт оджамызгъа?!

Зейнеп оджам пек алчакъ гонъюлли ве къанааткяр инсан. Озю акъкъында бир-къач сёз айтмасыны риджа этсек, оджамыз бизлерге кечмиштеки унутылмаз сымалар акъкъында икяе эте. Булар онынъ устазлары, оджалары Бекир Чобан-заде, Абдулла Лятиф-заде… Шу арада Чобан-заденинъ «Тувгъан тиль» шииринден:

«… Тувгъан тиль — башкъасы акълыма кельмей,

Бир буюк сырымсынъ, душманлар бильмей»,

деп дикъкъатымызны джельп эте.. Эшреф Шемьи-заденинъ сонъки мектюбини окъур экен, берабер кинорежиссура курсларында окъуп, сценарийлер язгъанларыны хатырлады. Озю акъкъында пек аз айта. Шунынъ ичюн биз онынъ торуны Элеонорагъа мураджаат этик. О шойле деди:

— Меним битамнынъ омюри агъыр ве меракълыдыр. Бабасыны бильмей, чюнки бабасындан уч айлыкъ экенде къалгъан.  Зейнеп битам 12 яшында олгъанда, анасы къаарь-къасеветтен вефат эте. Оксюз къалып джемаат хайриенинъ эсабына Акъмесджиттеки 1-инджи къадынлар унер мектебини битирген ве ондан сонъ Тотайкой педтехникумында окъуп, оджалыкъ зенаатыны менимсеген.

/Копия свидетельства об окончании 1 татарской женской профессиональной школы/

Зейнеп битам озь деврининъ илери къызларындан эди. О, та 1924 сенесинден башлап «Яш къувет» газетасы ве «Къадынлар социализм ёлунда» журналлары саифелеринде озь шиирлерини дердж эттирген.

1925 сенесинден исе оджалыкъкъа, яш несильни тербиелев ишине авушкъан. О, 1978 сенесине къадар ишини быракъмады. Ильки вакъытта Мидат Рефатов адында етим балалар эвининъ мудири олып чалышкъан.

Зейнеп Аббасова тертип эткен 3-нджи сыныфлар ичюн «Ана тили грамматикасы» дерслигинден 1933 сенесинден 1937 сенесинеджек бутюн къырымтатар мектеплеринде дерс алынып барылгъан.

Зейнеп Аббасованынъ дженктен эвель язгъан эсерлери арасында энъ салмакълысы онынъ «Той» адлы дестаныдыр. Бу дестан да «Къадынлыкъ социализм ёлунда» журналында басылып чыкъты.

Зейнеп битам 55 йыл оджалыкъ япты. Лякин балалар ичюн шиир язмакътан токътамады. Онынъ базы бир шиирлерине белли бестекярларымыз Февзи Алиев, Мемет Асрланов, Сервер Какура музыка яздылар ве бу йырлар балаларнынъ севимли йырлары олгъанына шаатмыз. Зейнеп битай фааль джемаатчы олгъан. Симферополь шеэр шурасына депутат олып сайлангъан.

Битам беш йылдан берли догъгъан шеэри Акъмесджитте яшамакъ ичюн квартирагъа невбет беклей. Аля даа № 105, яшы — 89. Козю корьмей, аякълары зорнен юре. Квартира невбети къачан келеджек?» — деп битире Элеонора сёзюни.

Озь ватанына къайтып кельген, бутюн омрюни балалар тербиесине сарф эткен Зейнеп Аббасовагъа комитет къачан квартира береджек. Бизлерден башкъа да чокътан чокъ къырымтатар балалары Зейнеп оджада тербие алдылар. Къайдасынъыз, достлар? Сесленинъиз! Оджамыз къартлыкъта раат яшамасы ичюн не ерге керек олса да мураджаат этинъиз!

Язып алгъан: Бекиров Ленур (Симферополь районы, Лозовое кою).

.           Бекир Бекиров (Симферополь районы, Красновка коюнде яшай), Лейля Эдипова, Шефикъка Куртасова (Панфиловка коюнде яшай), Эскендер Бекиров (Соловьевка коюнде яшай).

1995 с. Акъмесджит ш.

ЗЕЙНЕП АББАСНЫНЪ

МААРИФ ЁЛУ

Акъмесджит шеэринде оджа ве языджы Зейнеп Аббаснынъ торуны Алие Номанова яшай. Алие ханым 80 яшында олгъан анасы Улькер аптени эвине сыкъ-сыкъ кетире. Улькер апте озю акъкъында чокъ айтмай, амма анасыны бойле хатырлай.

Зейнеп Аббас 1906 сенеси ноябрь 23-те Акъмес­джит шеэрининъ Токъал джами мааллесинде дюньягъа келе. О беш яшында экенде кой оджапчеси Абибе ханымнынъ ярдымынен мектепте окъуп башлай. Сонъра къыз Тюркиеден окъуп кельген Урмус ве Райме оджалардан дерс ала ве о вакъытта тюрк шаирлерининъ шиирлерини эзберден огрене. Бундан сонъ о, 1915 сенеси Акъмесджитте Ааювкъулакъ Абдураманнынъ эвинде хайрие джемиети тарафындан 30 къырымтатар къызы ичюн ачылгъан мектепте отуз биринджи талебе оларакъ окъуп баш­лай. Уйкен къызы Улькер аптеде анасынынъ бу мектепни битиргени акъкъында шеадетнамеси сакълангъан. Мектептен сонъ Зейнеп Аббас Тотайкои педагогика окъув юртына окъумагъа кире. Абибулла Одабаш, Бекир Чобан-заде, Мустафа Бекиров, Амет Озенбашлы киби намлы оджалардан дерс ала.

— 1919 сенеси окъув юртында, — дей Улькер апте, — эдебий акъшам кечирген экенлер. Анам бу акъшамда санагъа чыкъып, Бекир Чобан-заденинъ «Тувгъан тиль» шиирини гурь сеснен ифадели окъугъанда залгъа шиирнинъ муэллифи кирип келе. Мына къайда тантана! Иште, анамнынъ Бекир Чобан-заденен биринджи корюшюви бойле ола.

Тотайкой окъув юртында Зейнеп Аббас дивар газеталарыны, эльязма меджмуаларыны чыкъарув ишинде фааль иштирак эте. окъ­ув юртыны битирген сонъ, Зейнеп Аббас Мидат Рефатов адына балалар эвининъ мудири вазифесине тайинлене. Дженктен эвель исе о, 13-нджи нюмюневий мектепте, сонъра исе 40-нджы мектепте чалыша. Айны вакъытта Къырым девлет педагогика институтынынъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгинде окъуй ве оны 1940 сенеси битире. О йыллары Зейнеп Аббас оджа олмакънен берабер, бедиий эсерлер де яза.

Сюргюнлик йылларында Зейнеп Аббас Фергъана виляетиндеки Къува шеэрининъ 1-нджи орта мектебинде оджалыкъ япа, «Йылдыз» меджмуасы ве «Ленин байрагъы» газетасынынъ саифелеринде онынъ базы шиирлери, шу джумледен балалар ичюн язылгъан манзумелери, дердж олунгъан эдилер.

Зейнеп Аббаснынъ къызлары Улькер апте ве Севиль ханым да анасынынъ изинден басып, бутюн омюрлерини маарифке багъышладылар. Огълу Леис исе муэндис олды. 1989 сенеси къоранталары ана-Ватангъа къайттылар. Зейнеп Аббас 1998 сенеси Акъмесджитте вефат этти. Сагъ олса эди, бугунь озюнинъ 100 яшыны толдырыр эди.

                                                                  Бейе Ильясова.

                              «Маариф ишлери», 2006 с. ноябрь.

Фирузеден, 1974 с, 3 июнь

Гузель Зейнебим!

Бу сатырларнен сенинъ гонълинъи ачмакъ, сырдашмакъ сёйлешмек истейим.

Шу вакъытта мектепте эки А… севиле эди. Севгенлернинъ козьлери севимли. Севгини анълай. Атеш алевнен севе эдилер. Мен севги саиплерини пек севсем де, оларнынъ юрегинден къайнап чыкъкъан севгилерини анълая бильмей эдим.

Мен севгиге ишанмаздым,

севильмектен къачардым,

Севги сезю ачылырса,

тукюриклер сачардым.

Бир А..ны севген сыныфдашым гъает къадирли къыз Хатидже Ахидова эди. Онынъ севгиси о къадар кучьлю эди ки, о, базан, дерс вакътында къягъытчыкъларгъа онынъ адыны язып дагъыта эди.

Экинджи А..ны севген сен эдинъ. Табиий. Тотайкойден шеэрге буюк севинчнен къайта кельгенде исе кеде эдинъ. Амма тез вакъытта къайнагъан аятнынъ умум акъымына къошулып кете эдинъ.  Комсомол топлашувларында «Мы молодая гвардия»ны буюк джанлыкънен йырлай эдинъ. Мен санъа авес эте эдим.

Сен тартынчакъ, джийрыкъ ве озюни юксек гонорда тутмагъан бир инсансынъ.

Гъафар Булгъанакълыдан,

1978 с.

Сенинъ яшлыгъынъ меним козюмнинъ огюнде джанлана. Пек эрте вакъытларда агъа эхлине мусафирликке келип шиирлер окъугъанынъны, кой клубынынъ санасында театро къойгъанларымызны хатырлайым да, айгиди, яшлыкъ, дейим.

Сагълыкъ, вакъыт мусаиде эткенде, озь кучюме коре, эсерчиклер язып, папкагъа ерлештирем. Не бермеген Алла, сагъ къалсам, бельки бир къач йыллардан бир джыйынтычыкъ даа дердж этмек насип олур,  дейим.

Шефикъа Идрисовадан.

Ватандаш, меслекдеш, зенаатдаш Зейнеп оджапче!

90 яшыны толдыргъанынъызны «Янъы дюнья» газетасында окъуп, кечмишни, Озьбекистанда ана тили дерслерини нидже-нидже къыйынлыкъларнен, бинъ бир тюрлю маниаларны кечип тешкиль эткенимизни, ана тили оджалары — ильки къарылгъачлар, Ташкентте ихтисасымызны мукеммеллештирмек ичюн бир айлыкъ семинаргъа топлангъанымызны, шимди арамызда ёкъ мерхум Мемет оджамызны, о вакъытта бирликте чыкъаргъан ресимимизни хатырладым. Иште мезкур суретни газетамызгъа ёллайым, сагъ-селямет олгъанлар да о йылларны хатырласынлар!

Сюргюнликнинъ агьыр шараитлеринде Ватанымыз ичюн ана тили оджалзрыны азырлав киби мукъаддес иште бизим де иссемиз барлыгъындан гъурурланам. Заметлеримиз нафиле олмады. Тек бир шейге янам ки, ана топрагъымызда бир йыл олса да оджапчелик ялып оламадым. Ах, бу къартлыкъ…

Гъафар къызы Шефикьа ИДРИСОВА,

«Янъы дюнья», 1997 с. январь 17.

Айтмагъа борджлум

«Голос Крыма» газетасынынъ июнь 26-да чыкъкъан санында Зейнеп ханым Аббасованынъ олюми акъкъында хаберни окъуп, башыма къайнакъ сув тёкюльген киби олды.

Я о — меним севимли Зейнеп аптем де. Бир вакъытлары мени онынънен рахметли Эшреф Шемьи-заде таныштыргъан эди. Чокъ керелер акъылыма кельди, авес эттим, лякин корюшмек къысмет олмады. Атта о да энди Къырымда, Акъмесджитте яшагъанындан хаберим олмады.

Бу къара хаберден сонъ озюмни къоймагъа ер тапалмадым. Абдулла Лятиф-задеге багъышлангъан эдебиятларны (газета ве журналда чыкъкъан макъалелер, «Эдебият хрестоматиясы») козьден кечирдим. Онынъ «Омюр» адлы шиирини окъуйым:

Омюр деген бир ёлдыр эништен къыргъа

Етишип ольген бармы экен тасавургъа?…

Умют этильмеген даа бир корюшюв. Июнь 29-да И. Гаспринский адына китапханеде Муса Мамутнынъ хатырасына багъышлангъан корюшюв откерильди. Янымда отургъан зиялы бир къадын даа якъында анасы кечингенини буюк яныкъ иле айтты. Кимлерден оласынъыз, деген суалиме, Абдулла Лятиф-заденинъ сойларындан олгъаныны бильдирди.

Эвге къайтып кельген сонъ, газетадаки макъалени бир даа окъудым. Я Сиз, Севиль ханым, меним сайгъылы Зейнеп аптемнинъ къызы оласыз да! Мен Сизге ве бутюн къорантанъызгъа терен тазие бильдирем. Ананъызнынъ яткъан ери дженнет олсун. Сизлерге исе баш сагълыгъы тилейим.

Самимий дуйгъулар иле 

Муслим Шейх-Аметов.

Элинъизни опемиз

Зейнеп Аббасова бу йыл 84 яшыны толдыраджакъ. О, 1906 сенеси догъды. Секиз яшыны толдырыр-толдырмаз, арап элифбесини огренди, сонъ рус тилини менимседи.

Зейнеп битай окъумыш инсан эди. О Тотайкойдеки къадынлар окъув юртуны, 1940 сенеси исе Фрунзе адына Симферополь педагогика институтыны битирди. Улу Ватан дженкинден эвель ве ондан сонъки йыллар девамында оджалыкъ япты. Акъикъий бахт-къуванч, яныкъ, акъикъий асрет не олгъаныны озь къальбинен ис эти. О шимди ана–топрагъы Къырымда яшай.

Зейнеп битай эдебиятны севген, оны яхшы бильген адамдыр. Зейнеп Аббасова шиирлер де яза. Онынъ бир чокъ шиирлери чешит йылларда «Йылдыз» журналында, «Ленин байрагъы» газетасында дердж этильген эди. Зейнеп Аббасова нелер акъкъында яза? Онынъ шиирлерининъ мевзусы кеништир. Зейнеп битай дженк, барышыкъ, Ватан, ана мевзуларында шиирлер, балалар ичюн ве балалар акъкъында назм эсерчиклер яза.

Бугунь «Достлукъ»та онынъ «Ювачыкъны бозманъыз» деген шиирини дердж этмекнен бирликте, оны баарь байрамы, къадын-къызлар байрамынен джан-гонъюльден хайырлаймыз, къолуны опемиз, онъа сагълыкъ-селяметлик, хайырлы яшлар тилеймиз.

                                                              Юнус Кандымов.

Есть только миг между

прошлым и будущим…

Уходят из жизни люди. Уходят, унося с собою целый мир. Такова неизбежная судьба каждого. Уходят… И остаются близкие, глубоко переживая утрату, и кажется им — недодали они тепла и любви ушедшим, не дослушали, не допоняли, не успели… И со всей остротой снова и снова осознается безмерная ценность жизни, быстротечной реки, которую невозможно повернуть вспять.

Придя в дом Зейнеп Аббасовой, я соприкоснулась с тенью богатого многоцветного мира души её, к сожалению, только тенью жизни старой учительницы длиною в 92 года. В квартире на окраине Симферополя остались её дочери, внучки и много-много светлых печальных воспоминаний о прекрасной женщине, матери, бабушке, милой, интеллигентной, энергичной, жизнерадостной  Зейнеп-ханум.

О ней рассказали мне дочери Севилъ и Улькер Лятиф-заде.

Зейнеп Аббасова родилась в 1906 году, в Симферополе в маалле Токъал Джами. После окончания Тотайкойского педагогического техникума (она была ученицей Бекира Чобан-заде) в 1923 году, Крымского педагогического института в 1940 году, всю жизнь посвятила детям. Работала заведующей детским домом, в 12 и 13 школах Симферополя, преподавала в экспериментальных классах. Была автором учебника «Ана тили» для 3 класса, изданного в 1933 году, писала стихи. Публиковались они в газете «Яш къувет», журнале «Илери». Значительное её произведение тех лет – поэма «Той» («Свадьба»), опубликованная в 1933 голу в журнале «Къадынлар социализм ёлунда» («Женщины на пути к социализму»). 

Ещё и ещё раз вспоминают дочери,  как читала их мать на одном из литературных вечеров в Тотайкойском педтехникуме стихотворение Бекира Чобан-заде «Тувгьан тиль» («Родной язык»), и как он, Бекир Чобан-заде лично поблагодарил её от души на этом вечере.., муж  Зейнеп-ханум Амид Лятиф-заде родной брат поэта Абдуллы Лятиф-заде,  работал в Крымгизе переводчиком.

В атмосфере культуры, в окружении высокоинтеллектуальных людей росли и воспитывались дети Зейнеп-ханум, две дочери и сын Лейс. И сама она всегда находилась в гуще событий культуры и образования крымскотатарского народа.

«Хорошо пела, — вспоминают дочери. — Её любимые песни  «Варирач» и «Чорабатыр». Многие видные деятели культуры — Эшреф Шемьи-заде, Яя Шерфединов и другие были соратниками, друзьями её семьи.

Во время депортации семья попала в Ферганскую область, в Кувинский район. Здесь Зейнеп-ханум преподавала в школе, отдала она учительскому труду 53 года своей жизни. Поэзия занимала особое место в её судьбе. В стихотворной  форме излить боль души своей за судьбу народа — в этом было её призвание и предназначение. Множество её стихотворений, и детских в том числе, опубликовано в газете «Янъы дюнья», в других крымскотатарских изданиях.

В 1989 году этой милой женщине улыбнулось счастье возвращения на Родину. Поначалу жили с дочерью в селе Донском, затем перебрались в Симферополь… А 14 июня 1998 г. оборвалась золотая ниточка жизни её — долгой, яркой, кипучей.

Похоронена Зейнеп-ханум на мусульманском кладбище в Дубках под Симферополем.

Никогда не угаснет её светлый образ в сердцах родных, близких, учеников. Краток миг между прошлым и будущим – жизнь. Но продолжается он в делах человека, в потомках, которые вечно будут хранить в своих сердцах добрую память о Зейнеп-ханум Аббасовой.

Гульнара Усеинова,  

(«Голос Крыма»).

АББАСОВА (по мужу Лятиф-заде) Зейнеп Сеитаппазовна (1906, Симферополь – 14.06.1998, Симферополь) — педагог, поэтесса.

После окончания Тотайского педагогического техникума (1923), где слушала лекции Бекира Чобан-заде, Аббасова на педагогической работе: зав. детдомом, учительница татарских школ № 12 и № 13 г.Симферополя. В 1932-1934 сама и в соавторстве создает школьные учебники крымскотатарского языка. Её стихи печатаются в газете «Яш къувет», журнале «Илери». Поэма «Той» («Свадьба») напечатана в журнале «Къадынлар социализм ёлунда» («Женщины на пути к социализму», 1933). В 1940 году закончила Крымский педагогический институт. Отдала педагогическому труду 53 года жизни. В Крым вернулась в 1989 году. Её перу принадлежит более 20 стихотворений, поэмы «Алиме» и «Той», опубликованные в газете «Ленин байрагъы» и журнале «Йылдыз».

Произведения автора:

Аджиасанова А, Аббасова 3. Татар тили дерслиги: Къысым 1. Грамматика ве имля: Ибтидаий мектеплерге махсус: [Учебник татарского языка: Ч.1. Грамматика и орфография: Для начальной школы]. – Акъмесджит: Крымдевнешр, 1933. — 48 с.

Татар тили дерслиги: Къысым 1. Грамматика ве имля: Ибтидаий мектеплер ичюн: [ Учебник татарского языка: 4.1. Грамматика и орфография: Для начальной школы ]. – Акъмесджит: Крымдевнешр, 1934. — 50 с.

Исповедь у Меотиды. (Сборник стихов поэтов Ленинского района Республики Крым) Симферополь, 1994.

Дмитрий УРСУ.

«Деятели крымскотатарской культуры

(1921-1944 г.г.)». 1999 г.

З

МУНДЕРИДЖЕ

Шаир, оджа, тербиеджи (Улькер Лятиф-заде)….

Шиирлер

Кимнинъ бунлар…………………………..

Къызыл аскер……………………………..

Богъдай…………………………………….

Бахтияр анайлар…………………………..

Бизим къызлар……………………………

Кеманелер чалынсын……………………..

Чёллер……………………………………..

Поэмалар

Той………………………………………..

Алиме…………………………………….

Батырлар батыры………………………..

Бала шиирлери

Къар ягъа……………… ………………..

Къардан киши……………………………..

Таямыз!……………………………………………………..

Ювачыкъны бозманъыз!…………………………….

Уч, къушчыгъым………….…………………….

Куньайлан…………………………………….

Пападие……………………………………….

Дёмана…………………………………………

Балкъуртчыкъ…………………………………

Йырлар

Къар ягъа………………………………………

Дингиль-дингиль даречик…………..………..

Зейнеп Аббасованынъ

эльязмаларындан

Анамны хатырлап……………………………

«Очень хорошо, голубчик!..»………………..

Зейнеп Аббасова акъкъында

Бутюн омюрини ана тилимизге

ве шиириетимизге багъышлагъан

инсан (Сафтер Нагаев)…………………………

Оджамызгъа итирам………………..………..

Фирузеден……………………………………..

Гъафар Булгъанакълыдан…………………….

Айтмагъа борджлым………………………….

Элинъизни опемиз (Юнус Къандым) ……….

Есть только миг между прошлым

и будущим (Гульнара Усеинова)………………..

З. Аббасова (Дмитрий Урсу)…………………

Зейнеп Аббасованынъ

къоранта шеджереси ……………………………..

Фотоларгъа язылар.

1. Зейнеп Аббасова. 1940 с. Акъмесджит.

2. Зейнеп Аббасова. Тотайкой оджалар техникумында окъугъан йыллары.

3. Солдан: Зейнеп Аббасова (14 яшында), Истанбулдан къырымтатар къызларыны окъутмакъ ичюн кельген оджапче Райме ханым ве сыныфдашы Фатма Бекирова.

4. Тотайкой техникумынынъ мезунлары ве оджалары. 2-нджи сырада солдан экинджи Зейнеп Аббасова.

5. Ислям Сеит-Аппаз огълу. Зейнеп Аббасованынъ догъмуш агъасы. 1900 сенеси догъгъан. «Артек» башлыгъынынъ муавини олып чалышкъан. Сонъра къапалгъан, ольген сонъ акълангъан.

6. Ислям Сеит-Аппаз огълу (огде ортада), сагъ тарафында омюр аркъадашы Медине ханым, сол тарафында къардашы Зенйеп Аббасова. Артында Зейнеп Аббасованынъ къызы Севиль. 1940 с.

7. Зейнеп Аббасова, къоджасы Амит Лятиф-заде ве къызлары Улькер. Оларнынъ беш баласы олгъан: Улькер (1926 с.), Лейс (1929 с.), Севиль (1931 с.), Лейля (1933 с.), Сервер (1941 с.). Шимди сагълар: Улькер Лятиф-заде (октябрь 14-те 85 яшыны толдыра) ве Севиль Лятиф-заде(ноябрь 25-те 80 яшыны толдыра).

8. Къырым. Алушта. Раатлыкъ эвинде. 1938 с. Энъ ашагъыда, огь сырада солдан биринджи Зейнеп Аббасова. Янында къызчыгъы Севиль.

9. «Дар-уль муаллимин» окъув юртыны битиргени акъкъында шеадетнаме. 1921 с.

10. Тильшынас Ислямов Институтта гъиябий окъугъан студентлерге дерс бере. 1936 с.

11. Институтта язлыкъ сессия вакътында. 1936 с. 3-джи сырада солдан учюнджи Зейнеп Аббасова. (Экинджи сырада солдан биринджи – Зейнеп Аббасованынъ къайнагъасы, институт оджасы шаир Абдулла Лятиф-заде).

12. Зейнеп Аббасованынъ «Той» поэмасындан парча. «Къадынлар социализм ёлунда» журналы. 1933 с. № 1.

13. Зейнеп Аббасованынъ «Татар тили дерслиги»нинъ къапы. 1937 с.

14. Зейнеп Аббасовагъа башлангъыч мектеплерде оджалыкъ ичюн берильген аттестат. 1937 с.

15. Зейнеп Аббасованынъ китаплары акъкъында Москвадаки В. И. Ленин адына Девлет китапханесинден кельген мектюп. 1962 с.

      15-а. Ресимде: (солдан) «Палванташ» нефть оджакъларынынъ баш энергетиги Леис Лятиф-заде (Зейнеп Аббасованынъ огълу) ве автоматика цехнининъ башы Эдуард Мордвинов тезьяларны бир ерден идаре этюв пультини къураштыралар.

16. Зейнеп Аббасова (солда) раатлыкъ вакътында. 1969 с. Сочи. 

17. Ташкентте оджаларнынъ бильгисини арттырув курсларында окъугъан вакъты. 1-джи сырада солдан биринджи Зейнеп Аббасова. Онынъ янында оджа, филология илимлери кандидаты Мемет Умеров.

18. Ташкент. Оджаларнынъ бильгисини арттырув курсларында. Огь сырада солдан экинджи Зейнеп Аббасова.

19. Зейнеп оджа ве онынъ талебеси, сонъындан Фергъана виляети, Кува къасабасында 1-джи мектепнинъ директоры олгъан ве оджасыны ич бир вакъыт унутмагъан Мустафа Катяров. 1987 с.

20. Зейнеп Аббасовагъа «Йылдыз» журналындан кельген мектюп. 1981с.

21. Зейнеп Аббасова Багъчасарай Хансарайында Джынгъыз Мурасов (солдан биринджи) ве онынъ къорантасынен.  1986 с.

22. Бекир Чобан-заденинъ 100-йыллыкъ юбилейи вакътында. Биринджи сырада ортада Зейнеп Аббасова. Къырым, Акъмесджит. 1993 с.

24. Зейнеп Аббасованынъ севимли шаири Эшреф Шемьи-задеден кельген мектюплер.