Макъаленинъ азырланмасында дестек косьтерген «Qırım. Junior» такъымынынъ ёлбашчысы Сусанна Джемилева ве къыз къардашым Эльзара Сафетовагъа самимий тешеккюрлер бильдирем

1.

Къырымтатар эдебиятынынъ илерилев ёлу чокъ асырлардан эвель башланды. Теткъикъатчылар, алимлер онынъ девирлерге болюв, тасниф киби ишине озь иссесини къоштылар. Земаневий эдебият анъламыны бельгилемек ичюн, оны да айрыджа бир болюмлерге кесип, бакъып чыкъмакъ мумкюн. Ве, алайыкъ, Совет Бирлиги даркъап, къырымтатарлар авдети юзь берген девирден бугуньге къадар заманы ичинде нешир олгъан, дердж этильген шейлерни земаневий эдебият, деп бельгилесек, бу вакъытнынъ ичинде де бир къач тарифни къайд этмек олур, фикиримиздже.

Тарихта олып кечкен денъишмелерге бинаэн, энъ сонъки, энъ янъы неширлер боюнджа сёз юрьсетильсе, бельки, сонъки он-он бир йыл девирини айрыджа бакъып чыкъмакъ керек оладжакъ. Бундан эвель (яни 1990-нджы – 2014-нджи сенелер девирини айтсакъ) чыкъкъан китаплар иле багълы бойле къыскъа малюматны бермеге мумкюн.

1990-2014 сенелернинъ девамында, къырымтатарлар, озь вазиетининъ эм менфий, эм мусбет алларында, эм девлет, эм спонсорлар, чешит грантлар, фондларнынъ ярдымынен, къырымтатар тилинде китапларны, белли бир микъдарда, дюнья юзюне чыкъармагъа икътидары етти. Бу азлыкънынъ себеплери — авдетнинъ башында маддий етишмемезликлер, ерли девлетнинъ бу меселеге кереги къадар эмиет бермемеси, ве даа бири, огренильген девиримизге кельгенде, халкъ озь ана тилини кереги севиеде файдаланып олмагъаны, бираздан сонъ, Интернетнинъ пейда олувынен асла да кягъыт китапларгъа меракънынъ азлашкъаны, эдебияткъа дикъкъатнынъ сёнюккени. Керчек айтсакъ, сонъки къайд этильген делиль тек бизим халкъта юзь бермей, дюньядже буны эслемектелер. Лякин къырымтатар эдебияты ичюн, башкъаларгъа коре бойле вазиет пек дуюлгъан тесир бильдире. Ана тилине алыштырмакъ арекетини, корьгезме ве сеслендирме алетлери вастасынен телеяйынлар ве айны заманда Интернет де эльде этип башладылар. Лякин халкъта бедий эдебияткъа олгъан меракъ буларгъа коре баягъы аз дереджедедир. Айтайыкъ, бугуньде ана тилимиздеки бедий эдебиятнынъ басылмасыны талап эткенлер бар. Эсерлер озю аз, окъугъанлар да чокъ дегиль, деген меселе мейдангъа чыкъарыла. Лякин бу талапларнынъ бильдирильмеси самимийми, меселени чезмек ичюн бир ёлмы, я да ялынъыз «лаф олсун, молла акъам» денъильген киби тюрлю пабликлерде вакъыт кечирювми, догърусы белли дегиль. Макъале девамында эдебиятымызны огге сюрюв арекетинде фаалиет косьтергенлери акъкъында сёз юрьсетиледжек.

Эвельде олгъан шейлерге къайтсакъ, буларны хатырлайыкъ. 1990-нджы сенелерден башлап, китаплар «Таврия», «Тарпан», «Къырымокъувпеднешир», «Доля», «Издательский дом «Тезис» киби нешриятларда чыкъарылды. «Арзы», «Ненкеджан» ве балалар ичюн «Арманчыкъ» журналлары чыкъып башладылар. Эдебият эм кирил, эм латин уруфатларында басыла эди. «Хазине» ве «Терджиман» киби тюкянлардан ана тилимизде ве къырымтатарлар мевзусынен алякъалы китапларны сатын алмагъа мумкюн ола.

2.

Шимди, къайд эткенимиз он-он бир йыл девамында нешир этильген китаплар козьден кечирейик десек, бойле шейлерни айта билемиз. Къырымда 2014 сенесинден бугуньге къадар дердж этильген эдебиятны бир къач хусусиетке коре айырмакъ мумкюн. Китапнынъ басылгъан ерине ве чыкъарылмакъ ичюн тёленген парасына коре фаркъ этильсе, мында девлет бюджетине (эксерий алда, мында «Исмаил Гаспринский адына медиамеркез» девлет муэссисесинде, планлы ве девлет бюджети эсабына чыкъарылмасыны козьде тутамыз), я да дигер бир нешриятларда муэллифнинъ озь парасы, я да спонсор ярдымынен чыкъаргъан аллар ола.

 Даа бир дередже тарзында, земаневий эдебий эсерлерни шекиль, жанр ве мевзу чешитлигине коре айырмакъ мумкюн. Демек, несир, назмиет киби ве весикъалы несир, публицистик очерклер кибилерни айырмакъ мумкюн.

Земаневий къырымтатар муэллифлери озь эсерлерни язгъан тилине коре де фаркъ этмек мумкюн. Бойледже, эсерлер, муэллифнинъ не ерде булунгъанына коре, олар ана тилинде, рус я да украин тилинде язылалар. Базыда бир китапта къырымтатар ве даа бир тильнинъ ишлетильмеси де расткеле.

Мевзу джеэтинден эм несир, эм де назм эсерлерини эсас ёнелишлерге коре бельгилемек мумкюндир:

— Ватан, ватанперверлик мевзулары – бойле эсерлерде къырымтатар муэллифлери Къырымгъа, озь халкъына, миллий менликнинъ тикленмеси ве сакъланмасы огърунда алып баргъан курешини медх этмектелер. Бу мевзу шиириетте даа да гъайретли акс олуна. Деерлик бутюн муэллифлернинъ яшына, сюргюнликте я да Къырымда догъгъанына бакъмадан, джыйынтыгъында бойле шиирлер бардыр.

Там иле эписи муэллифлер тарихий вакъиаларгъа да мураджаат этелер. Чокъусы алда, булар сюргюнликте кечирильген вакъиалар акъкъында хатырлавларнынъ озю, я да бойле хатырлавлар эсасында язылгъан эсерлердир. Шимди Ханлыкъ девирине де меракъ эп арта.

Эльбет де, земаневий къырымтатар языджы ве шаирлерининъ чокъу аятий адиселерден ве инсанларнынъ озьара мунасебетлеринден де ильхам алып, эсерлерини язалар.

Китапнынъ, я да догърусы, эсернинъ дердж этюв усулы да эки тюрлю ола: кягъыт нешири я да электрон шекили.

Шекильдже бир янъылыкъ оларакъ, сонъки йылларда фентези ве хоррор киби жанрларгъа аит эсерлер пейдаланып башлагъаныны къайд этмек мумкюн. Эксерий алда, бойле эсерлер кягъыт китабы шекилинде нешир этильмей, ичтимаий агъларда дердж этильмектелер.

Кягъыт китапларынынъ къурулышы акъкъында айткъанда, тыштан ве мунджериджесининъ беян олунмасынынъ гъает гузель сойларынен бирге, базыда, китапнынъ ичиндеки гузель эсерлер бираз тертипсиз, мантыкъсыз арды-сыралыкъта кельген китаплар да расткеле. Яхшы ки, бойле сойлары гъает азлар.

3.

Бу девирде, девлет муэссисеси оларакъ, Гаспринский адына Медиа меркез чалышмакъта. Медиа меркезде чыкъкъан китапларнынъ джедвелини шу муэссисенинъ ресмий сайтындан огренмек мумкюн. Бу макъаледе эписи китапларны, муэллифлерни анъмагъа пек кучь олур. Джумленен бакъкъанда, Медиамеркез йылда ондан зияде китап чыкъара, оларнынъ базылары къырымтатар тилинде я да къырымтатарларнынъ тарихына, этнографиясына я да медениетининъ башкъа бир саасына багъышлангъан ола.

Бу он йыл ичинде нешир этильген китаплар арасында эм янъы эсерлер, эм совет девиринде иджат эткен эдиплернинъ эсерлери, эм де фольклор эсерлерининъ ве сюргюнликтен эвель япылгъан къырымтатарджагъа терджимелерининъ бир къысмы гъайрыдан нешир этильди. Шу сырада базы китаплар факсимиле тарзында да (мисаль оларакъ, 2021 сенесинде Горькийнинъ «Къартий Изергиль» ве Даниэль Дефонынъ «Робинзон Крузо» китаплары) нешир олундылар.

Бутюн бу китапларны окъуйыджылар Къырым китапханелеринде, шу джумледен Гаспринский адына джумхуриет къырымтатар китапханесинде тапа биле. Белли ки, мезкюр китапхане озь ишини 1990 сенесинде башлады, ве бу куньге къадар къырымтатар неширлерини топлап ве системалаштырып, къырымтатар эдебиятынынъ тарихыны да огрене.

Китапханеден гъайры, миллий медениетимизге алякъалы малны саткъан, бир я да эки тюкяндан да тапмакъ мумкюн. Теэссюф ки, къырымтатар тилинде ве къырымтатарлар мевзусында китаплар сатылгъан тюкянлардан бири, «Терджиман», бу 2025 сене къапатылгъаны акъкъында хабер даркъалгъан эди

Мевзу джеэтинден чешит, къырымтатар медениети, тарихы, этнографясы даиресине аит, янъы китапларны балабан бир тедбирлерден «Къырымтатар Китап Ярмалыгъы»нда такъдим олунгъаныны да корьмек мумкюн. Бу сене «QaraDeniz Production» тарафындан отькерильген бу аньаневий тедбир единджи кере отькерильди.

Китап Ярмалыгъында тюрлю мевзуларгъа аит, шу сырада балалар ичюн эдебиятыны, къырымтатарларнынъ этнографиясы, Ханлыкъ девирининъ тарихынен багълы китапларны расткетирмек мумкюн. Шу сырада,  Диляра Якубованынъ къырымтатарларнынъ той адетлерине багъышлангъан «Той. Севги арфеси» (2019 с.) адлы арт-бук бу девирде такъдим олунгъаныны къайд этейик. Бу нешир, полиграфия ве эстетика джеэттен гъает юксек севиеде япылгъан махсул олмакътан гъайры, китап саифелеринде назм ве несир эсерлерден, фольклордан сатырларны да теркип эте.

Бойле бир мисаллерден, миллий эснафлар, кийимлер, тарихы, миллий куреши саасында япылгъан араштырмалар эсасында чыкъарылгъан китаплардан Эльмира Осман азырлагъан «Ёл шашырма», «Эсап ишлеме» китаплары, Ульвие Аблаеванынъ «Шапки, фесы, шали», Рефик Куртсеитовнынъ «Крымские татары в Великой Отечественной войне», Зера Бекированынъ къалеми астындан чыкъкъан ве тертип эткен «Адалет куреши сафларында», «Къырымдан Къырымгъа» киби китаплар ве башкъалары.

4.

Эльбет де, бизим мерагъымыз зияде бедий эдебият олгъаны анълашыла. Афсус ки, бугуньде бедий эдебият эсерлери истенильген микъдарда чыкъарылмай. Я да, бельки, онынъ чокъ къысмы кениш даиреде дердж олунмагъаны даа догъру олур.

Базы муэллифлер меджбурий сускъунлыкъта булунып, «чекмедже ичине» язгъан вакъытта, бу, тыштан тесир эткен сынъырлавлар девиринде, яратылгъан эдебий эсерлернинъ керчек колемине объектив тарзда къыймет кесмек мумкюн дегильдир. Демек, бугунь элимизде олгъан кягъыт я да электрон шекильдеки китаплар ве эсерлер акъкъында сёз юрьсете билемиз. Ана тилимиздеки электрон китапларгъа, яни интернет вастасынен сатын алмакъ мумкюн олгъан китапларгъа да, бугуньде даа пек алышкъанымыз ёкъ.

Белли бир ресурсларда, мисаль, Таир Керимов алып баргъан, хазинеси пек зенгин, «Къырым Академиясы»нда, къырымтатар тилинде ве къырымтатарларнен алякъалы олгъан мевзулардаки китапларнынъ pdf копиялар архиви яратыла.

Къырымтатар тилинде язылгъан бала эдебиятыны топламагъа ве кенъ даиреге таркъатмагъа чалышкъан даа бир такъым ««Qırım. Junior»» адлы бир ресурс узеринде чалыша. Мында да китаплар электрон форматкъа чевириле. Къайд олунгъан эки ресурс да авескярлар эмегинен озь ишини девам этмектелер. «Qırım. Junior»ны чокъ йыллар девамында Канадада яшагъан Сусана Джемилева алып бара.

Къырымтатар эдебиятына багъышлангъан даа бир сайт Лейля Эмирнинъ чалышмасыдыр. Бу сайтта эм чешит девирлерге аит эсерлернинъ метинлерини эм де бу эсерлернинъ сесли шекилини тапмакъ мумкюн. «Ана-Юрт» ве даа бир сыра сайтларда да къырымтатар эдебияты акъкъында малюмат бериле.

Бу девир ичинде чыкъкъан электрон китаплардан, бир къач данесини къайд этмек мумкюн. Шулардан, Севиль Кендженинъ «Минетдар ол» китабы, Осман Ислям «Ресимли элифбе»си, Зейнеп Баированынъ «Тамгъа»сы, «Арманчыкъ» журналнынъ бир къач сене ичинде чыкъкъан санлары ве шу такъымнынъ нешир эткен балалар ичюн китаплары, Рустем Халилнинъ «Часу немає» эсери, «Къырым инджири»нинъ джыйынтыкълары ве башкъа бир сыра китаплар тюрлю маркетплейслерде бар. Ве айны заманда, муэллифлерининъ айры эсерлери ичтимаий агъларда, интернетте ерлешкенлер.

5.

Юкъарыда къайд эткенимиз киби, кягъыт ве электрон шекилиндеки китапларны мевзу ве жанрларгъа коре талиль этмек мумкюн. Бу джеэттен энъ чокъ сайлангъан мевзулардан – Ватан дуйгъусы, миллий рух ве ватанперверлик, адалетлик мевзуларыдыр. Бу мевзулар эм шиириеттен, эм де несирден ер алмакъталар. Тамам иле джумле къырымтатар муэллифлери озь эсерлерини Къырымгъа, Ватангъа багъышлай, Ана-Юртнынъ дюльберлигини макътай ве айны заманда, сюргюнликнинъ аджысыны, халкънынъ озь топрагъына къайтып, бу ерде, озь эвинде аят къургъан къуванчыны ифаде этелер. Алие Сейтумерованынъ «Танъ нагъмеси» (2018)  шиирлер джыйынтыгъы, Гульзар Дерменджининъ «Къырымлыгъым» (2015) адлы эсерлер топламы, Исмет Меджитнинъ «Къальбимнинъ седасы» (2019) алды китабы тамам иле бу фикирлер, бу дуйгъуларны ифаде этмектелер. Муэллифлернинъ сатырларында эм ачыкътан-ачыкъ, эм, чокъ алларда, кинае иле, кочьме манада, къырымтатарларнынъ бугуньки вазиетлери акъкъындаки къасеветлери бильдириле. Чокъ муэллиф тилимизнинъ хавфлы вазиети, матбуат васталарына ярдым кереклиги акъкъында да яза. Меселя, Хатидже Ахтемова озь шиирлеринде («Умютлерим», 2020 с.) «Къырым» газетасына къолтутув косьтермеге чагъыра, Альяна Османованынъ 2020 с. басылгъан «Дильден дильге» адлы джыйынтыгъында озь халкъы акъкъында буюк севгинен яза, шиирлеринде халкъ ичюн раатсызлыгъыны бильдире («Тынч дегиль юрегим» шиири), Ресуль Халиль («Ашыкъ сазым», 2018) «Агъармыш» шииринде Агъармыш дагъынынъ яныкълы вазиети акъкъында яза. Дилявер Османнынъ шиирий джыйынтыгъынынъ ады биле «Къырымым – яралангъан йырым» (2019) деп, айны мананы анълата. Эсерлеринде де аллегория усулынен шу къасеветлернинъ тасвири корюне. Исмет Меджитнинъ исе «ферд» шекилинде язылгъан экиликлери онынъ бойле къасеветлери, тюшюнджелери ве ислерини, къыскъа шекиль алып, гъает терен маналарыны ифаделейлер.

6.

Земаневий муэллифлернинъ сырасындан несир эсерлерини язгъанларны къайд этсек, Урие Орталаннынъ «Сары гуль» (2018), Гульнара Усеинованынъ «Алтын орьнек» (2017), «Хаятнынъ бахшышлары» (2021), Севиль Карашаева иле Айше Акиева ишбирликте чыкъаргъан «Эйиликлер олсун» (2019) китабы, Гульнара Ильясованынъ «Эгер анамны тапса эдим» (2017) киби неширлерде, бедий эсерлер ве очерклерде Экинджи джиан дженкинде олгъан вакъиалар, сюргюнлик ве иджреттеки омюр киби мевзулар айдынлатыла.

Мухаммед-Али Сулейманнынъ «Исмаил Гаспралы иле субет» (2019 с.) серлевалы несир джыйынтыгъы миллий табиат, тюрлю меселелер, шу меселелернинъ пейда олувын ве чезильмек ёлу узеринде къурула. Муэллиф ёл косьтериджи оларакъ мешур маарифчи Исмаил Гаспринскийни сайлап, онъа мураджаат эте.

Къырымтатарларнынъ авдетине ве Ватанда янъы аят къурмасына багъышлангъан Медиха Мамбетованынъ повести «Ватанда бир эв къурайым» 2017 сенесинде айры китап оларакъ нешир этиле, бундан гъайры, муэллифнинъ «Учурым башында» (2020) несир эсерлер ве макъалелер топламы чыкъа.

Земаневий несирджилерден бири Мустафа Амет гъает меракълы эсерлернинъ муэллифидир. Онынъ бедиий эсерлерини интернетте, «Авдет» газетасынынъ саифелеринде, «Къырым инжири»нинъ антологияларында тапмакъ мумкюн. Муэллиф сайлагъан мевзулары, меселеге назары ве къараманларнынъ психологиясыны акс эттирюви окъуйыджы ичюн бекленильмеген бир шекилини ала. Инсаннынъ шубели арекетлери ве аятта эмиетли къарар чыкъарувы акъкъындаки «Чапраз» икяеси, мабюснинъ джезалав огюнде ис-дуйгъулары ве рухий вазиети «Кёр зинданнынъ къара диварлары» («Къырым инджири», 2019), детектив унсурларына аит, фельсефий «Ем» адлы икяеси ве дигер эсерлери окъуйыджыгъа гъает кучьлю тесир этмектелер.

«Къырым инджири» ярышынынъ гъалип ве финалистлернинъ эсерлерини теркибине алгъан бир сыра джыйынтыкълар муэллифлер ве бедий эсерлерни терджиме эткенлер ичюн кениш мейдан ача ве бойле эсерлерни дердж эттирмеге имкянлар ярата. Бу йыл «Къырым инджири» ярышы алтынджы кере отькериле. Мезкюр антологиялардан адлары шимди чокъ танылгъан, бир сыра муэллифлернинъ эсерлери ер алгъандыр. Мисаль, газет ве журналларымызда, башкъа китапларда эсерлери басылгъан Сеяре Кокче, Эльмира Бекирова, Сейран Ибраимнинъ ве дигер муэллифлерининъ шиирлери ве икяелерини, бу куньлерде терджиме ишлеринен мешгъуль олгъан Тимур Къуртумеров иле Мамуре Чабанованынъ бир сыра чевирильген эсерлер парчаларыны шу джыйынтыкълардан окъумакъ мумкюн. Шу сырада, айтайыкъ, джыйынтыкълары келеджекте дюнья юзюни кореджек умютини багъышлагъан, истидатлы муэллифлер Дилявер Зинетдинов, Мухтар Мухтаров ве башкъаларнынъ эсерлери ве терджимелери бу джыйынтыкъларда басылды.

Земаневий окъуйыджыларда меракъ догъургъан фентези я да мистика, хоррор (къоркъунчлы адиселерни тасвир эткен эсер) киби жанрларда язылгъан эсерлер, эксерий алда, дердж олунмакъны тек Интернетте тапалар, базан, «Авдет» газетасынынъ саифелеринде де бойле эсерлерни корьмек мумкюн. Фентези ве бунъа бенъзеген эсерлер чокъусы алда рус тилинде языла. Бу саада озюни озь шиирлери ве несиринен белли Алие Кендже-Али, Сусанна Джемилева, Алим Аблаев ве Янтыкъ тахаллюсинен язгъан даа бир муэллифни къайд этмеге мумкюндир. Сусанна Джемилеванынъ «Бакълачыкънынъ маджералары», «Ерасты атешнинъ сыры» ве дигер эсерлери ана тилимизге терджиме этилип, айры китаплар шекилинде нешир олундылар. Бу эсерлер зияде масал жанрында язылгъан деп бельгилемеге мумкюн.

Алим Аблаев озь мистика кейфиетине хас эсерлерини Телеграм каналында дердж этерек, дейик, миллетимиздеки аньаневий, къатий бир анъламлар, темсиллер, бир стереотип киби белли базы тасвирлерни бам-башкъа, къарама-къаршы тарзда, косьтере.

Янтыкъ адындаки муэллиф исе озь метафоралар, тарихке, къырымтатарларнынъ менталь рухиетине терен далувы ве онынъ тасвирлевинен, тюрлю аллюзиялар эм де, айны заманда, эсернинъ композициясынен меракълы. Афсус ки, бу муэллиф тек сайылы эсерлерни дердж эткен эди. Шулардан «Земине» адлы икяеси ана тилимизге Севиль Кендже тарафындан терджиме этильди. Янтыкънынъ «Алимсиз къулакъ», «Барзах оюны», «Земине»си ретроспектив, черчивели ве полифоник къурулышына хастырлар.

2015 сенесинде Эмине Усеинова, Урие Кадирова, Майе Сафет, Эльмара Мустафанынъ бир сыра эсерлерини озюнде теркип эткен «Гонъюллер джошкъанда» адлы джыйынтыкъ чыкъты. Бу китапта муэллифлернинъ чешит услюплери, тюрлю давушлары беян олуна.

Бугунимиз, онынъ аджысы, умюти дарп олунгъан эсерлерни Эмине Усеиннинъ «Умют яшаткъанлар» (2023) шиирий джыйынтыгъындан окъумакъ мумкюн.  Талиль олунгъан девирде шаиренинъ даа бир, гъает дюльбер зийнетленген ве тыш корюниши ве мундериджеси орта асырлар руху, услюбиетинде япылгъан «Кефе лялеси» (2017) адлы назм джыйынтыгъы нешир этильген эди.

Фельсефийлик, дюньяны диний мутеффекирине бинаэн анъламакъ ынтылувы, ватанперверлик рухунда ве севги мевзусындаки назмиетни Сейран Сулейманнынъ «Бугунь сени кене хатырладым» (2020) шиирий джыйынтыгъында, Весиле Менусманннынъ «Ай ярыкъ бир геджеси» (2024)  несир ве шиириет топламында корьмеге мумкюн.

Айрыджа, меракълы бир язма теджрибесини де къайд этмек керектир. Лейля Ашикова 2024 сенесинде, энди биринджи иджадий махсулы олмагъан, озь аилесининъ тарихына эсаслангъан, сюргюнлик ве къоранталарында юзь берген дигер вакъиаларны тариф эткен «Vagon» адлы икяелер топламыны бастырды.

7.

Уйкен несиль языджыларымыз де бу девир ичинде озь янъы китапларыны нешир этип, эвель язылгъан эсерлерини де гъайрыдан бастырып чыкъардылар. Бу сырада Иса Абдураманнынъ «Баарь» романынынъ гъайрыдан нешири (2017), «Тылсымлы, сырлы дюнья» адлы икяелер ве публицистика топламы (2019); Урие Эдемованынъ «Сайлама эсерлер» учь томлугъы (2020), Аблязиз Велиевнинъ «Балалар дюньясы» адлы шиирий джыйынтыгъы (2020) ве, весикъалы эдебияттан, Экинджи джиан дженки мевзусынен багълы «Боевые офицеры» (2017), «Крымские партизаны и подпольщики» (2025) ве башкъа китаплары дюнья юзю корьдилер.

Бундан гъайры, совет девиринде фаалиет косьтерген, муэллифлернинъ энди дердж олунгъан, эм ич бир заман нешир этильмеген эсерлери, эм де халкъ агъыз яратыджылыгъы джыйынтыкълары да нешир этильдилер. Шу сырада Эмиль Амит («Сайлама эсерлер», 2023), Идрис Асанин («Азиз халкъыма», 2017), Билял Мамбет («Дуйгъуларым», 2019), Керим Джаманакълы («Энъ къадирли, сюйген ерим», 2019) киби языджыларнынъ, Шевкет Рамазановнынъ эсерлеринден топлангъан, «Къанлы отьмек» (2016) адында джыйынтыкъ де дюнья юзю корьгенини сёйлейик.

8.

Махсус балалар ичюн язылгъан эдебият акъкъында айрыджа айтмакъ мумкюн. Бойле китаплар шимди дюльбер ресимли, полиграфия джеэттен меракълы олып чыкъалар. Бу девирде балалар ичюн язгъанлардан бир сыра мектеп дерслигининъ муэллифи шаире Айше Кокиеваны анъмакъ мумкюн. 2024 с. онынъ «Тылсымлы диярым меним…»  эсерлер топламы нешир этильди.  Бундан гъайры, бу саада энди бир къач дане китапчыкънынъ муэллифи Эльмаз Бахшыш бир серия иджадий махсулларыны азырлагъандыр: «Аювчыкъ ве онынъ достлары», «Бабам къурды бир багъча» (2016), «Эфкярлы даречик» (2017) ве башкъа китапчыкълары анъылмакъ мумкюн. Яш, гъайретли, истидатлы рессам Осман Ислямов озюнинъ шиирлери ве ресимлерини «Ярамазлар» (2023) букленме шекилинде китапчыгъына ерлештирген. Рессам Рустем Ваапов озь ресимлернен зийнетлен «Ешиль Ада масаллары» (2025)  китабыны чыкъарды.

Асылында, балалар ичюн ресимли-метинли китапларнынъ, варакъалар ве боялама китапларнынъ чыкъмасы да бу девирге хастыр. Зера Аблязисова, Майе Сафет ишбирлигинде чыкъарылгъан «Гузель Къырым» (2014) варакъалар топлантысы, Рустем Скибин ве Майе Сафет ишбирлигинде азырлагъан «Çayır» (2019) адында боялама китабыны айтайыкъ. 2025 с. айны боялама китап шекильде, амма ресимлери Суний Зекийнинъ иштирагынен япылгъан, Эдип Эмирнинъ «Яш къырымтатарым мен» адлы, миллий тербие рухтаки шиирлернен тамамлангъан китабы да чыкъты. Рустем Вааповнынъ «Къырымтатар орьнеклери боюнджа боялав дефтери» (2019) балаларны миллий медениетимизнен таныш эте. 2024 с. Алманияда фаалиет косьтерген «Kermen» тешкиляты Каланда ве Хыдырлез халкъ байрамларынынъ тарихы ве отькерилювинен багълы варакъалар бастырды («Kalanda», «Hıdırlez», 2024).
Чокъ йыллар девамында балалар ичюн чалышкъан «Арманчыкъ» журналынынъ  редакциясы тарафындан да бир сыра китаплар азырлангъан эди. Булардан энъ кичкенелер ичюн «Мен огренем» (2023) ве «Бильмеге истейим» (2024) адлы энциклопедияларны къайд этмеге мумкюн.

9.

Земаневий къырымтатар эдебиятында эсерлерини башкъа тиллерде язгъан муэллифлер де аз дегиль. Бу девир ичинде Шевкет Кешфидинов «Очень избранные сочинения» (2017), «Каленым железом» (2024) пьесасы олгъан ве даа бир къач чешит мевзу ве вакъиаларгъа мураджаат эткен, лякин миллетимизнинъ аятынен де багълы олгъан бир сыра китап чыкъарды.

Бу он йыл ичинде рус тилинде язгъанлардан, бир къач китапнынъ муэллифи Динара Аджиева «Где дом» (2020) адындаки шиирий джыйынтыгъыны чыкъарды.

Теэссюф ки, бу дюньяны пек эрте терк эткен, истидатлы бир иджаткяр Эльвира Капнист де озь эсерлерини рус тилинде язгъан эди.  Онынъ къалеми астындан бир къач джыйынтыкъ дюнья юзю корьди. Шу сырада, 2024 с., теркибинде шиирлер, несир, пьесалар олгъан «Письма из Крыма» адында джыйынтыкъ нешир этильди. Шу пьесалардан экиси дикъкъатны джельп эттирелер. «Счастье» адлы эсер къанцер хасталыгъына огърагъан къадынлар яткъан палатада олып кечкен шейлерни тариф эте. Экинджиси исе, «Наш Ролан», миллий арекетнинъ фаали Ролан Кадыевнинъ сымасынен багълы. Бу он йыл ичинде дердж олунгъан, чокъ микъдарда расткельмеген, драматургия эсерлеримиз козьге алынса, бу эки эсер, керчектен де, меракълыдыр.

Шаире, несирджи Алие Кендже-Алининъ «Феза» (2022) адлы топламы эм къырымтатар, эм рус тилинде язылгъан эсерлерден ибарет. Бу джыйынтыкъкъа шаиренинъ бир къач йыл девамында язгъан эсерлери кирсетильди.

Меракълы бир нешир бу «Таир ве Зоре» халкъ дестанымызгъа озь назарынен бакъып, бир назмий эсер яраткъан Энвер Сеферовнинъ китабыдыр. Бу китап шиирий поэманы эки тильде олгъан метининден ибарет ола («Таир ве Зоре», дестан, 2021)

Къырымдан тыш нешир олунгъан китапларны анъсакъ, эки тильде чыкъарылгъан «Къырым озь тюсюни алыр» (2024) адлы шиирий джыйынтыкъны да анъмагъа мумкюн.

10.

Эбет, талиль олунгъан девир ичинде терджимелер де дюнья юзю корьгени шубесиздир. 2017 с. «Мавылыкъ. Блакить» адында, чешит несильге аит, профессионал ве иджаткъа энди къошулгъан, земаневий къырымтатар несирджи ве шаирлернинъ эсерлерини ве шу эсерлернинъ терджимелерини топлагъан джыйынтыкъ нешир этильди.

2021 сенеси озьбек ве рус языджысы Тимур Пулатовнынъ, белли тюркшынас, шаир Бекир Чобан-заденинъ репрессия йылларындаки такъдирине багъышлангъан, «Къызыл фуртуна» романы дюнья юзю корьди,

«Къырым инджири» ярышы бедий эсерлернинъ къырымтатар тилине ве аксине терджиме этильмесине буюк сильтем олгъандыр. Ярышнынъ отькерильген йыллар ичинде эм классик, эм де земаневий эсерлер терджиме этильди. Ишбирликте иджадий тандемлер шекилленди. Ал-азырда бойле иджадий коллективлерден бири – Мамуре Чабанова, Тимур Къуртумеров ве Осман Ислямов А. Сент-Экзюпери язгъан мешур «Кичик принц»нинъ къырымтатар тилине терджимеси узеринде чалышалар.

11.

Къырымда ве ярымададан тыш, бу он-он бир йыл ичинде дердж этильген къырымтатар эдебий махсуллары акъкъында бир, гъает устьтен козь ташлап, бир фикир чыкъармакъ ичюн, бедий эсерлер «Къырым» ве «Янъы дюнья» газетлери, «Йылдыз», «Nenkecan», «Ана тили оджаларына» журналларында нумайыш этильгенини унутмамакъ керектир. Базыда, бойле эсерлер, джыйынтыкълар айры китап шекилини ала. Мисаль оларакъ, Тимур Пулатовнынъ эсерлери, я да Алим Куртумеровнынъ «Хаджи Гирай» (2024) тарихий романы бойле ёлнен дюнья юзюни китап шекилинде корьдилер. «Къырым – Миллет! Ватан – Девлет!» (2024) шиирий джыйынтыкъ исе «Къырым» газетасында сонъки он йыл девамында чокътан-чокъ муэллифлерининъ эсерлерини топлагъан дайджест шекилини алды. Бу китапкъа белли шаирлеримиз Шукри Аппаз, Шерьян Али, Таир Халилов, Певат Зети, Рефат Чайлакъ, Рустем Джелил, Сейран Ибраим, Сеяре Кокче, Сеяре Меджитова, Наджие Аметова ве даа чокъ-чокъ шаирлернинъ эсерлери кирсетильдилер.

Бир сыра назм ве несир язгъан, Интернетте, матбуатта озь эсерлерни дердж эткен муэллифлериниъ адлары мында анъылмай къалгъаны анълашыла. Умют этемиз ки, оларнынъ китапларыны да бизге якъын арада корьмеге къысмет олур. Бу сырада, Зинедин Идрисов, Зеври Комурджи кибилерини анъайыкъ. Янъы адлар бу джедвельге къошулсын. 

Умумий бир нетидже чыкъараджакъ олсакъ, Къырымда ве онынъ тышында къырымтатар тилинде ве миллетимизнен багълы мевзуларда тюрлю шекиль ве жанрларда эсерлер пейда олалар. Таби ки, бизлер — окъуйыджылар, ана-бабалар ве зенаатымыз тиль, эдебият, маарифнен багълы олгъанлар — бойле эсерлернинъ даа чокъ олмасыны, даа чокъ мевзулар ачыкълангъаныны, даа да янъы муэллифлернинъ мейдангъа чыкъкъаныны ве оларнынъ къалемлери пишкинлешкенини, эдебиятны керчектен севгенлернинъ даиреси эп кенишленгенини, эсерлернинъ нумайыш этювининъ техника ве кейфиет джеэттен даа да илери олмасыны истегенимиз белли. Бу шейге дуаджымыз. Эм бу истеклеримизни аяткъа кечирмекте, имкянымызгъа коре, элимизден кельгени къадар, арекет эткенлерден озюмиз олайыкъ.

Майе АБДУЛГАНИЕВА, филолог