(белли тильшынас алим ве языджынынъ 120 йыллыгъы мунасебетинен)

[Шевкет ЮНУС]

Бу йыл белли тильшынас алим Усеин Куркчи (1905-1996) догъгъанынынъ 120 йыллыгъы къайд этиледжек йылдыр. Корюмли языджылар ве алимлер тарафындан урьметнен анъылгъан бу тильшынаскъа буюк къыймет кесиле. Оны, меселя, Шамиль Алядин де хатырлап, миллий эдебий тилимизни къалыплаштыргъан буюк алимлеримиз сырасына къоша [1, с. 90]. Адиле Эмирова исе А. Куркчининъ фразеология лугъатыны тизювге даир фаалиетини В. Дальнинъ джесюрлигинен къыяслап, онынъ миллий медениетимизнинъ дегерли вариети эсап эте [2].

Белли олгъаны киби, анъылгъан тильшынас кенди къалемини бедиий иджатта да сынап бакъа. Бу мирасындан учь икяеси белли экен, олардан бири «Копчеклернинъ давушы алтында» [4] эсеридир ки, мундериджесинден совхоз бухгалтери олып чалышкъан бир яш адам демиръёл станциясына кетмек мерамынен ёлгъа чыкъып, автобускъа кечиккенини анълаймыз. Къаш къарармакъта. Бу арада арабачыгъы устюнде пейда олгъан эсли-башлы Сейдали агъа ёлджуны озюнинъ арабасына ала. Генч ёлджу къарткъа ат-араба девири кериде къалып, шимди машина пек онъайтлы ве мот олгъаныны айтып эрише. Арабаджы исе аткъа алышкъаныны айта. Субет девамында къарт: «Бир тюшюнип бакъсанъ, къартлыкъ яман, амма омюрде янъгъызлыкъ, аркъадашсызлыкъ пек агъыр ал. Озь тувгъан еринъде олсун, ёлда-изде олсун, дост-эш, ишанчлы аркъа инсангъа пек керек. Бу да севгисиз олмай. Кимсесиз омюр – къара комюр. Аркъадашлыкъ, достлукъ омюрни яраштыра…» деп, уруш биткен сенелери корьген бир адисесини хатырлай. Энди зор ишке ярамайджакъ атлар совхозгъа, зираатчылыкъ ишлерине ярдымгъа кетириле, ве бой­ле атлардан бири олгъан Капитан да агъыр ишке екильген вакъытта, ордудан къайтаяткъан тозлу чызмалы учь-дёрт аскерден бири шу Капитаннынъ эвельки саиби олып, оны танып къалгъаныны ве артыкъ онынъ «сёнюккени, козьлерининъ атеши кеткенини» корип, садыкъ достуны – атны баса-бас къамчыламакъта олгъан эрифнинъ къолундан къуртарып алгъаныны къоша. «Атеш эди бу ат, атеш!.. Башларымыз устюнде сызгъыргъан къуршун ягъмуры арасындан къулакъларыны тиклеп, учкъан киби, чапа эди. О мени урушларгъа усталыкънен алап кире эди. Чокъ керелер мени олюмден къуртарды. Къамачавлардан алып чыкъты… Къамчыланаджакъ атмы бу!» деп нида эте де, «Бу ана-юрткъа, бу азиз топракъкъа сен де кучюнънен хызмет эттинъ…» деп алгъышлай садыкъ атыны… Сонъра бу аскер де совхозгъа тракторджы олып кире ве атынен энди сыкъча корюше…

«Копчеклернинъ давушы алтында» икяесининъ мундериджеси эсер муэллифининъ такъдиринен де сеслене: Сейдали агъанынъ леблерине къоюлгъан «Къартлыкъ яман, амма омюрде янъгьызлыкъ, аркъадашсызлыкъ – пек агъыр ал… Дост-эш, ишанчлы аркъа инсангъа пек керек» сёзлери эсернинъ базанув нокъталарындан биридир. Олар сонъра муэллифнинъ де къадеринде азаплар чектириджи бир манагъа саип оладжакътыр ки, докъсанны кечкен алимимизнинъ ана-юртуна къайтмасыны къайгъыраджакъ не балалары, не омюр аркъардашы, не дост-эши къала [3, с. 58-59].

Шимди языджы атнынъ портретини яратмагъа чалышыркен, оны турмадан къамчылагъан эрифке къаршы алаша «аркъасыны де о якъкъа, де бу якъкъа бургъучлагъаныны, хамуттан чыкъып кетмеге ыдырынгъаныны» яза. Хусусан: «Чарем ёкътыр да, корьмейсинъми, арсыз? Чарем ёкъ!» — деген киби, ири козьлю, гурь джалынлы башыны чевирип, аркъагъа бакъа, хамуткъа тирелип, озюни ташлай, терен-терен нефес ала, къыбырдамай» киби эпизоды тесирлидже олса керек, мында яшайышкъа истек ве олюм, адалет ве арсызлыкъ, сайгъы ве дуйгъусызлыкъ арасындаки чеккелешювни сечкен киби оламыз. Дерсинъ, атны ишке екмекте олгъан терс табиатлы эриф «Бойле де гебереджек! Манъа лаф тиймесе, олгъаны!» принципини тутып, кенди арекетлеринде санки о девирде укюм сюрген сиясий бакъышларны ифаде эткен киби ола.

Козьден кечирильмекте олгъан икяенинъ даа бир меракълы ери шу ки, араба устюнде кетмекте олгъан ёлджудан фаркълы оларакъ Сейдали агъа эвельки несильнинъ векили табиаткъа да, шу табиатнынъ бир ярашыгъы олгъан атларгъа да сыджакъча мунасебет къура ве омюри бою корип кельген дегерликлерини эп тюсленмекте олгъан дюньягъа денъишмеге истемей. Бойле экен, ат да, араба да оны хатыраджа, иссиетче эски ве табиий дюньясынен багълагъан бир унсурлардыр.  

1980 сенеси, тамам Шамиль Алядин «Йылдыз»нынъ баш муаррири тайин этильген сонъ, журналда Усеин Куркчининъ даа эки икяеси дердж олуна. Олардан бири «Корюшюв» [5] икяесидир ки, бу эсер ильк кере «Танышым» адынен 1969 с. майыс 30-да «Ленин байрагъында» басыла. Эсерден омюрининъ 16 йылыны апсханелерде къалдыргъан муэллифнинъ буларны ичинден чеккени шу сатырларда дуюла: «Сен не къадар чешитсинъ, гузельсинъ, зенгинсинъ, не къадар аджайип ве севимлисинъ, аят. Санъа ашыкъ олмамакъ, сенинъ темизлигинъ ичюн курешмемек мумкюн дегиль!». Иште, автобиографик тюс ташыгъан бу икяеде эки субетдеш арасындаки лаф девамында олардан бири: «Кой копексиз олмаз» дегенлери киби, бизим койде де онъмайджакънынъ бири бар эди… Агъырнынъ устюнден, енгильнинъ тюбюнден ишлер, «агъызынен къуш тутар» эди. «Кой ичинде къуртнынъ азманы киби долангъан бу сайгъысызны ич де севмез эдим» [5, с. 92] деп, колониягъа насыл тюшкенини анълата. Сувукъ диярлардаки орманда терек кескен Амет ана тилинде тоя-тоя сёйлешмекни арз этер экен, янындаки адамгъа ачылмасына бу асретлик себеп олса керек, арадан йыллар кечкен сонъ анавы «алчакънен» расткелишкенини, о, «атьта хошкелидиге де кельгенини», «адашкъаныны», «нефсине уйгъаныны» айта, амма «бир ай сонъ… даа яман бир ишнен къолгъа тюшкенини, масхаралыкъларынынъ устю ачылгъаныны» иляве эте.

Дерсинъ, муэллиф фикирдже кечмиш ве земане арасында бир копюр къургъандайын олып, бир де-бир адамнынъ аятта теджрибе топламасы ичюн насылдыр аят сынавларындан кечмек керек олгъаныны (о, колониядан азат этильген сонъ агъач акъызылгъан ташкъын озеннинъ къаршы ялысына ялдап кечмек керек ола; шимди исе о, сувда чёкмеге аз къалгъан еди яшындаки баланы къуртара), арам ёлнен къазангъанны аятнынъ озю джезалайджагъыны бир фельсефий къаиде дереджесине котере. Булар вастасынен Усеин Куркчи отузыджы сенелери ве сонъра оны ботен къаралагъанларгъа айтаджагъыны ифаде эткен киби ола.

Даа бир эсери – «Ярыкълы шей» икяесидир [6]. Онынъ меркезинде накъильджининъ олдукъча табиий ве миллий чизгилер саиби олгъан битасынынъ образы тура. Окъуйыджыны эсир алыджы ве олюм-кетим хусусында фикир юрьсетмеге джельп этиджи шу сатырларнынъ айрыджа кучю бардыр: «…Лякин о, бу отурышыны, озюнинъ къаве ве сигар кейфини, тенеке собасыны озюнен, озь девиринен, бир даа къайтмамакъ узьре алып кетти» [6, с. 97]. Балалыкъ чагъында битасынынъ тизлеринде отурып, татлы икяелерини «севинчнен, меракънен, къоркъунен» динълеген къараман аят яваш-яваш денъишкенини, эски заманлар энди тек «татлы хатыра» олып къалгъаныны ургъулай. Козюмиз огюнде «эски татарлыкънынъ» бирликлиги, азачыкъ керилиги, кимерде янъы шейлерге шубели-шубели бакъмасы, «масхара олмакътан» узакъ турмалары джанлана. Тойгъа тедарик корер экенлер, артыкъ «давуллар, зурналар этрафны чынълаткъан» вакъытта акъайына тек чевре-четни ярыкълатаджакъ чыракъ алдырамагъанындан озюне ер тапалмагъан эв саибеси сюжетни илерилетиджи бир фактор мисалидир. Бир арада къомшу одадаки апайлар арасында бир шамата къопа – анда бир «ярыкълы шей» янгъан ки, буны халкъ «шейтан иджадына» ёрай… Сонъра бу шаматагъа себеп олгъан «олампат»нынъ лафы «афталарнен, айларнен Багъчасарайда» чайналып, халкъ «бу ярыкълы шейнинъ не олгъаныны тюшюне, оны якъмакъ мусульманлар ичюн элял олып-олмагъаныны акътара, «китапкъа» бакъыла». Икяенинъ хатимесинде битасы: «Энъ сонъунда эпимиз де якътыкъ… Имамлар, шейхлер де якътылар» сёзлерини къоша.

Бу эсеринде языджы адамларнынъ яшайышкъа мунасебети денъишмесининъ бир корюнишини тасвирлей (бойле алларны озь вакътында, меселя, Умер Ипчинен Мамут Дибагъ да базы эсерлеринде тасвирленген).

Икяенинъ концепциясынджа, битасынынъ тарифлемесини динълей-динълей эски заманларгъа далгъандайын олгъан торунынынъ вазифеси бу хатыра варислигини сакълап къалмакътыр. Бу вазифе хусусан бугуньки куррелешюв заманында гъает муимдир. Бойле экен, муэллиф корьген ве эшиткенлерини бизге де еткизмекни арз эте.

Иште, Усеин Куркчи икяелер де яратмакъ истидатына саип олгъан. Бельки заман тарлыгъына ола ифаде эталмагъан фикирлерини о, экинджи шахыс адындан (арабаджы Сейдали агъа, битасы, Амет акъай) накъиль эте. Тасвирленген адиселер окъуйыджынынъ анъында джанлы левхалар ярата, та о къадар ки, бу вакъиалар анъылгъан иджаткярнынъ къадерине даир къыскъа малюмат берген бир весикъагъа чевриле.

Къулланылгъан менбалар

1. Алядин, Ш. Сайлама эсерлер / Ш. Алядин. – Акъмесджит: Крымдевокъувпеднешир, 1999. – 624 с.
2. Бекирова, Г. Научный подвиг Усеина Курчки [Электронный ресурс] / Г. Бекирова. – Режим доступа: https://ru.krymr.com/a/28130538.html.
3. Белялова, М. Разлученный навеки с родиной гений Куркчи Усеин Османович / М. Белялова. – Саратов, 2023. – 130 с.
4. Куркчи, У. Копчеклернинъ давушы алтында / У. Куркчи // Йылдыз. – 2025. – № 1. – С. 83-88.
5. Куркчи, У. Корюшюв / У. Куркчи // Йылдыз. – 2025. – № 1. – С. 89-97.
6. Куркчи, У. Ярыкълы шей / У. Куркчи // Йылдыз. – 2025. – № 1. – С. 97-101.

Шевкет ЮНУС