Биринджи 4-5 йыл гизли муитте чыкъкъан меджмуанынъ 40 йыллыгъы мунасебетинен

Халкъымыз кеченлерде арбий санатны яхшы менимсеген олса да, арткъач теджавузлыкъ ич бир заман косьтермеген, биревлернинъ топракъларына козю къалмагъан. Бу бизим дегерлигимизнинъ айырылмаз къысымыдыр.

Аксине, миллет ичинден юзлернен окъумыш адамлар, мусульман дюньясында белли алимлер ве софулар, кедайлар ве дервишлер чыкъкъан. Ханларымыз юксек бильгили ве окъумыш адамлар олгъанлар. Араларындан нидже шаирлер чыкъкъан. Къырымда мектеплер, медреселер ве оларны теминлеген инсанлар чокъ экен. 1883 сенесинден сонъ, халкъны идаре этмеге енгиль олсун деп, джаилликке махкюм эттилер. Лякин бу заманлары да маариф оджакъларына къолтуткъан хайриеджилеримиз тапыла эди.

Мутефиккиримиз Исмаил Гаспринский халкъымызнынъ тек маариф ёлунен чечекленмесини корьген. Миллет окъумыш олса, оны кимсе енъалмайджагъыны айта тургъан.

Онынъ «Терджиман»ы тек Къырымда дегиль – зулум астында булунгъан бутюн тюрк халкъларынынъ бильги мешъали олды. Эм онынъ эккен урлукълары къырым топрагъында, къырым халкъы арасында гузель чечеклер олып осьтилер.

ХХ асырнынъ башларында Къырымда онларнен айдынларымыз тасиль, бильги даркъатмагъа башладылар. Медениетимиз, санатымыз, тилимиз, унерлеримиз илериледи.

Бу илерилевге кене четтен дарбе урулды, эм бир кере дегиль. Кене халкъ чокъ йылларгъа кери дёнди. Лякин кене де арамызда истикъбальге бакъкъан адамларымыз бильги мешъалини къолларына алдылар ве маариф ишини девам эттилер.

Бу айда озь терен, мундериджели, окъуйыджынынъ тек бильги даиресини дегиль – дюньябакъышларыны баягъы кенълештирген макъалелер иле белли «Къасевет» адлы меджмуамыз 40 йыллыгъыны къайд этмекте. Онынъ биринджи ве екяне муаррири, белли джемаатчы, тарихчы Шевкет Энвер КЪАЙБУЛЛАнен меджмуа акъкъында, миллий арекетимиз акъкъында субетлештик.

Миллий анъны котерген талилий неширге мухтаджлыкъ догъды

В. С.  Шевкет агъа, меджмуа дюньягъа насыл этип кельгенини хатырласанъыз…

Ш. Къ.  Сюргюнлик ве халкънынъ ватангъа къайтмакъ ичюн куреши йыллары ватандашлар арасында малюмат даркъатувда «самиздат» неширлерининъ эмиети буюк эди. Олар чешит йыллары чешит деврийлик иле чыкъарылды.

ХХ асырнынъ сексенинджи сенелери миллий арекетке тешеббюсчилернинъ янъы несили кельди. Олар СССРде олып кечкен эснасларгъа къатий назарнен бакъа ве укюметтен яхшылыкъ беклемей эдилер.

Халкъымызны къаплагъан ассимиляция эснаслары йылдан-йылгъа теренлешеджеги ве кенишлейджегини анълай ве бунъа къаршы насылдыр чарелер корьмек керек олгъаныны айта, ёлларны къыдыра эдилер.

1981 сенеси Ташкентте бир талай яшлар топланып, Муса Мамут адына тешеббюсчи группасыны тешкиль эттилер. Оларны миллий арекетнинъ инкишафы, келеджеги меракъландыра эди.

Айны шу йыллары Къырымгъа къайтув эснаслары кучьленди. Къырымтатарларнынъ авдет олмагъа башлагъан биринджи далгъасы Къырым акимиети тарафындан баскъы ве репрессияларгъа огъратылгъаны ичюн тешеббюсчилер тек кутьлевий къайтув бу меселени насылдыр чезе биледжегини тахмин эттилер.

Иште, бу фикирлерни ифаде ве тешвикъат этмек ичюн тешеббюсчи группанынъ информацион бюллетенини дердж этмек къарарына кельдилер. Эм бу арада адамларгъа керекли малюмат етиштирмек, оларнынъ рухуны котермек, атта оларгъа эминлик бермек ичюн насылдыр деврий нешир яратмакъ меселеси кескин турды.

Бойле нешир – Муса Мамут адына тешеббюсчи группанынъ информацион бюллетени – 1983 сенеси пейда олды. Белли олгъаны киби, 15 йыл девамында чыкъкъан «Хроника текущих событий» тамам шу вакъты фаалиетини токътатты. Амма бу аджыныкълы вакъианынъ бюллетенимиз чыкъмасына алякъасы ёкъ эди.

Онда Миллий арекетте (Озьбекистан, Москва, Къырым) олып кечкен вакъиалар, янъылыкълар, япылгъан арекетлер акъкъында малюмат бастырыла ве миллетимиз яшагъан регионларда кениш даркъатылгъан.

Лякин тек янъылыкълар азлыкъ этти. Вакъиаларнынъ талили, фикирлерни ифаде этюв, адамларнынъ анъыны котерген малюматлар берильмесинде мухтаджлыкъ олгъаны да тезден белли олды.

Девамлы ве итиналы азырлыкътан сонъ, музакерелер ве субетлер нетиджесинде, Муса Мамут адына группа «Информацион бюллетень»ден гъайры мевзулы меджмуа керек, деген фикирге келинди. Онынъ ады да бу музакерелерде догъды – «Къасевет». Бу ад онынъ тесисчилерининъ фикирлерини, къайгъыларыны, истеклерини акс эте эди.

Биринджи саны 1984 сенеси август айында гъает гизли муитте чыкъарылды. Оны басма машинкасында папирос кягъытында (чюнки чокъча нусханы бир кереден басып чыкъармакъ мумкюн эди) чыкъардылар.

Бир басма машинкада 30-40 нусха басылгъан сонъ машинканы ве азыр нусхаларны сакълай эдик. Сонъ дигер машинкада, дигер адамлар даа 30-40 нусха чыкъара эдилер ве иляхре. Меджмуаны кене де гизли сыфатта Озьбекистаннынъ, Краснодар улькесининъ ве халкъымыз топлу яшагъан ерлерде – яшлар ве зиялылар арасында даркъата эдилер.

Эбет, бойле фаалиет КГБ назарындан къачмады. Фааллернинъ эвлеринде тинтювлер ола, даркъатмагъа етиштирильмеген нусхаларны мусадере эте эдилер. Меджмуанынъ азырлавында Синавер Къадыр, Эльмира Бекир, Решат Абла, Бекир Мамут ве башкъалары иштирак эте тургъанлар.

«Эгер халкъынъызгъа ярдым этмеге истесенъиз…»

В. С.  Ильк санларында насыл мевзу-меселе боюнджа макъалелер басыла эди?

Ш. Къ.  Меджмуада миллий арекетте, халкъ яшайышында олып кечкен эснасларны анъламагъа, оларгъа къыймет кесмеге ынтылгъан талилий макъалелер, СССР аланында чалышкъан укъукъкъорчалайыджы арекетнинъ малюматлары, эм де къырымтатарларнынъ Ватанына къайтмакъ ичюн курешини акс эткен информацион макъалелер басыла эди.

Бу материал меджмуанынъ адына о заман да пек келише эди, шимди де келише. Меджмуанынъ шиары И. Гаспринскийнинъ сёзлери олды: «Эгер халкъынъызгъа ярдым этмеге истесенъиз, чаренъизге коре ве япа биледжек ишлерден башланъыз».

В. С.  Муэллифлер профессиональ журналист эдими? Авескярлар ве мутехассыслар арасында фаркъ бармы?

Ш. Къ.  1985 сенеси меджмуада эдебий рубрика пейда олды. Мында публицистик ве эдебий эсерлер (икяелер, очерклер, левхалар, шиирлер) басылмагъа башлады.

Эбет, оларнынъ мундериджеси эсасен ватанперверлик рухуна уя тургъан. Бу эсерлерни ресмий, ачыкъ чыкъкъан неширлерде о заман кимсе бастырмаз эди.

Меджмуанынъ ёнелиши эдебий-публицистик сааларына чевирильди. Онда этнография, этнолингвистика, тарих ве дигер сааларгъа аит колеми буюк олмагъан макъалелер басылды.

Макъалелернинъ муэллифлери эм мутехассыслар, эм авескярлар эди. Бир сыра макъалелер тек бу меджмуада басылды. Эм шуны да къошмакъ ерли саям: муэллифлеримизнинъ чокъсу сонъра озь зенаатларында яхшы мутехассыс олдылар.

Муэллифлернинъ адларыны гизлей эдик. Меджумада олар тахаллюснен басыла тургъан. Чюнки бойле меджмуаны о заман эм чы-къармакъ, эм онда макъалелер дердж этмек хавфлы эди.

Чешит йылларда меджмуа чешит деврийлик иле чыкъарылды. Бу энъ-эвеля муарриетнинъ имкянларына, сиясий вазиет ве атта КГБ хадимлерининъ фааллигине багълы эди.

Миллий арекет фааллеринен «сыдыргъы» субетлер, гизли излев ве оларнынъ акъибетинде олгъан тинтювлер кимерде меджмуанынъ янъы саны устюнден ишни ёкъкъа чевире эди.

Азыр материаллар мусадере этиле ве сонъра группа азаларына къаршы алып барылгъан тахкъикъат девамында ве махкменинъ къабаатлав мадделеринде «социалистик акъикъаткъа къаршы ифтира» оларакъ ишлетиле тургъанлар.

Бойлеликнен, 1985 сенеси С. Къадыр ве Р. Абланы якъалап, махкемеден сонъ Якъутстангъа учь йыл муддетке быракъкъанлары – башкъа къабаатлавлар сырасында «фитнеджи» эдебият, шу джумледен «Къасевет»нинъ даркъатувы да бар эди.

«Меджмуанынъ кейфиетини котермеге имкян булдыкъ»

В. С.  Мевзулар даиреси денъиштими? Бунъа асыл да не тесир эте?

Ш. Къ. 1988 сенесине къадар «Къасевет» къанунсыз шараитте басылды. Лякин вакъыт денъишип, ниает, гизлиликтен ред этти. 1989 сенеси исе Къырымда дердж олунмагъа башлады.

Онынъ ёнелиши, эбет, денъишти. Меджмуа, эвельден макъсат къоюлгъан – маариф ёнелишине кирмеге башлады, о тарихий-этнографик нешир олды. Лякин мында тарих, этнография ве дигер ильмий сааларда язылгъан макъалелернен бир сырада – миллий арекет акъкъында макъалелер дердж этильмеге девам этильди.

Имкянлар да бираз артты. Бойлеликнен, меджмуаны Литвада, Вильнюста нешир этмеге чаре олды. О заман буюк ярдымны андаки къырымтатар джемаасы – хусусан, фааль джемаат эрбап Адам Якубаускас косьтерген эди.

Муарриет меджмуанынъ кейфиетини де котермеге имкян булды. Мында график ресимлер пейда олды. Айны шу девирде меджмуанынъ тиражы да артты – беш бинъ нусха иле чыкъмагъа башлагъан эди.

1988-1994 сенелери меджмуа ичтимаий-эдебий, ондан сонъ ильмий-популяр, тирихий-этнографик нешир киби басылмакъны девам этти.

Меджмуада тарих, археология, этнография, тильшынаслыкъ, музыка, дин, фольклор, эдебият ве дигер сааларда япылгъан теткъикъатлар эсасында язылгъан макъалелер дердж олуна эди.

Чокъсу макъалелер къырымтатар тилинде олып, оларнынъ янына инглиз тилинде аннотация къошулды. Неширни белли рессамларымызнынъ ресимлери яраштыра башлады.

Бойлеликнен, меджмуамыз земаневий корюнишини алды. Мевзулар даиреси де денъишти. Энди эсас ерни талилий макъалелер алалар. Лякин авескярлыкъ севиесинде дегиль – белли мутехассыслар азырлагъан джиддий ильмий макъалелер олды. Мундеридже джеэттен, эбет, эвельки санлар якъын биле кельмей.

Ильмий-популяр олмасы чокъ муим

В. С.  Меджмуанынъ муэллифлерине насыл талаплар къоюлып келинди?

Ш. Къ.  «Къасевет»те тарихнынъ чешит ёнелишлеринде, филология, эдебиятшынаслыкъ, культурология, этнография, мифология, диалектология ве дигер сааларда язылгъан ве Къырым, къырымтатарлар иле багълы мевзулардаки макъалелерге зияде эмиет бериле.

Муэллифлерден тазе гъаелер, терен талиль, совет заманында даркъалгъан ве ичи-багъры куф толгъан мефкъуреден узакъ хулясалар беклениле.

Меджмуанынъ сюслендирильмесине де дикъкъат буюк. Мында рессамлар ве дизайнерлер – юксек севиеде мутехассыслар джельп этиле. Нешир юксек полиграфия севиесинде чыкъып, ичинде иллюстрациялар чокъ. Олар озьгюн ве рессамлыкъ санатына башкъаджа бакъмагъа, тюшюнмеге чагъыралар.

Эбет, «Къасевет» ичюн азырлангъан макъалелерден – олар ильмий-популяр олмасы талап этиле. Чюнки меджмуанынъ ве иджадий коллективнинъ, эвельки киби, макъсады денъишмеди: Къырым, онынъ кечмиши ве келеджеги акъкъында бильгилерни арттырмакъ ве кениш тешвикъат этмек.

Муэллифлер озь фикирлерини айдын тильде, анълайышлы ве меракълы такъдим этмек кереклер…

«Тарихымызны билемиз», демеге даа эрте

В. С.  Меджмуаны яшатмакъ ичюн не керек? Планларынъызны айта билесизми?

Ш. Къ.  Меджмуанынъ мундериджесине бакъсакъ, бугуньде къырымтатарларнынъ историографиясында илерилев дуюла. Мутехассыс севиеде орта асыр, янъы, совет заманларыны, сюргюнлик девирни ве земанени огренмеге тырышкъан истидатлы, истикъбали айдын тарихчыларымыз пейда олмагъа башлады.

Лякин «биз энди тарихымызны билемиз», демек ичюн бу пек аз. Даа БИЛЬМЕЙМИЗ. Бугуньде тек биз акъкъында ве биз ичюн эвельки тарихчылар не язгъанларыны билемиз. Эсас теткъикъатлар, буюк кешфиятлар даа огде. Бу исе ильк адымлар.

Биз сурьатлы денъишкен дюнья артындан етиштиралмаймыз. Биз бу денъишмелерге джельп этилип, тилимизни джоямыз. Бу исе тарихымыз джоюлмасына ве, акъибетте, келеджегимиз ёкъ олмасына кетире биле.

Онынъ ичюн бизге даима янъы фикирлер, янъы гъаелер, «тазе къан» керек. Истидатлы яшларымыз иле къонушамыз, оларгъа бираз сильтем бермеге тырышамыз.

Теэссюф ки, чокъсу къабилиетли яшлар озь зенаатыны кутьмейлер, пара олгъан сааларгъа кетелер. Эбет, оларны анъламакъ мумкюн. Лякин бизим илимимиз, эдебиятымыз, санатымыз ал-азырда баягъы дургъунлыкъ алында булуна ве бу «Къасевет»ни къасеветке къоя.

В. С.  Озюнъиз не къоша билесинъиз? Нени сорамадым, амма айтмакъ ляйыкъ коресиз?

Ш. Къ.  Меджмуа – бунъа не къадар сермия масраф этсек де – эр заман бедава олды. Оны джумхуриет, шеэр, район китапханелерине, эм де Украина, якъын ве узакъ мемлекетлерге (Русие, Америка, Алмания, Тюркие ве саире мемлекетлер) ёллай эдик. Бельки, шимди де оларны тапмакъ, окъумакъ мумкюн.

Сонъки, 43-нджи саны, 2015 сенеси чыкъты. Бундан сонъ оны нешир этмек чареси олмады.  Эгер имкян пейда олса, «чекмеджеден» материалларны чыкъарып, оларны азырламагъа, янъы муэллифлерни къыдырмагъа мытлакъа башларым…

Венера СЕЙДАМЕТОВА, «Къырым» газети

унер – ремесло
деврийлик – периодчность
итиналы – тщательный
сыдыргъы – постоянный

Меджмуанынъ бир йыллыгъына багъышлав (Бекир Мамут)

Къасеветни арттырт
Халкъта, «Къасевет»!
Чатыр-Дагъдан къарттыр
О чеккен асрет…

Фото: Avdet